سپس شما بگویید دوره ی بعد را چطور توجیه می كنید؟ چرا زندگی قبیله ای، این مالكیت نیمه اشتراكی و نیمه اختصاصی دوام پیدا نكرد؟ آنها چه می گویند، ما چه می گوییم؟ از نظر ما قضیه خیلی روشنتر است: ازدیاد جمعیت. مسئله ی عاطفه یك ظرفیت محدودی تا حدود بیست نفر و سی نفر و پنجاه نفر و صد نفر و دویست نفر دارد. یك پدر بزرگ قبیله می تواند نسبت به صد نفر از اولاد و نوه ها واقعاً یك عاطفه ی پدر و فرزندی قویّی داشته باشد و همو رابط باشد و دیگران هم به اعتبار او همین رابطه را حفظ كنند. ولی همین قدر كه رسید به حدی كه دیگر احصائش هم یك قدری مشكل می شود و رئیس قبیله وقتی كه نگاه می كند، اگر تنها پسرعموها را هم بخواهد [درنظر] بگیرد به دو هزار نفر [می رسند] كه قهراً مجال دیدن اینها آنقدر زیاد نیست، دیگر عواطف اینقدرها نمی تواند حكمفرما باشد و آن جامعه خود به خود تجزیه می شود. وقتی كه خود به خود تجزیه شد، دیگر نمی تواند آن كه شما رابطه ی اشتراكی نامیدید و ما «ما بودن» نامیدیم در این حد باقی بماند. و لهذا ما می بینیم اینكه مثلاً پسر عموها با یكدیگر یك رابطه ی برابری و برادری دارند، همین قدر كه یك نسل گذشت و تبدیل به نوه عموها شدند، روابط به سردی می گراید و هرچه كه جمعیت بیشتر باشد این روابط بیشتر به سردی می گراید و لهذا در جامعه های بزرگ رابطه ی خویشاوندی ارحامی خیلی ضعیف تر از جامعه های كوچك است. در محیطهای كوچك این رابطه ها قویتر است. در یك ده ممكن است صد خانوار باشند، همه با یكدیگر قوم و خویش باشند و همه هم واقعاً با یكدیگر دوست و صمیمی و روابطشان خیلی نزدیك باشد ولی وقتی آمدند در شهرهای بزرگ، برادرها هم دیگر همدیگر را دیر پیدا می كنند. پس ما یك فرضیه ی دیگری برای آن دوره ها داریم و دیگران هم دارند، خود نویسنده هممی گوید برخی این حرف را قبول ندارند كه حتماً دوره ی كمون اولیه به این شكل بوده است. ما چه دلیلی داریم كه به این صورت نبوده، به آن صورت بوده؟ به هر حال فرضیه است. می خواهیم ببینیم آن مقداری كه از نظر علمی برای ما مسلّم است، با این فرضیه بیشتر قابل توجیه است یا با آن فرضیه؟ با این فرضیه بهتر قابل توجیه است. - البته این مسئله ی ازدیاد جمعیت كه فرمودید روابط عاطفی را كم می كند، روابط عاطفی ناشی از خویشاوندی را كم می كند، چون آن روابط عاطفی كه مثلاً فرمودید در آن روایت امام صادق علیه السلام به آن اشاره شده است كم نمی شود. استاد: نه، آن یك چیز دیگر است، آن مسئله ای فوقِ این است. این روابط عاطفی روابط طبیعی و بدوی انسان است، آن برمی گردد به رابطه ی اعتقادی و فكری و ایمانی و در سطح خیلی بالاست.