نتایجی كه دیگران می گیرند در واقع بر این اساس است كه ماشین تولیدكننده نیست، باز انسان است كه تولید می كند، یعنی وقتی كه نموّ سرمایه داری را تحلیل می كنند كه چگونه است و از چه راه بر سرمایه ی سرمایه دار افزوده می شود، می گویند آن چیزی كه منشأ نموّ سرمایه ی سرمایه دار می شود كار اضافی كارگر است، ارزش اضافی ای است كه كار كارگر ایجاد می كند، و در واقعاینچنین می گویند كه ارزش واقعی كالای تولید شده به وسیله ی ماشین برابر است با ارزش نیروی كاری كه كارگر در اینجا انجام می دهد. سرمایه را كه به صورت ماشین و ابزار درآمده است یك نیروی كار مرده تلقی می كنند و سهم آن را برابر با مقدار استهلاك آن محسوب می كنند. مثلاً اگر یك دستگاه كارخانه ای را به ده میلیون تومان خریده اند و این در ظرف ده سال كار می كند، سهم واقعی این سرمایه برابر است با مقدار استهلاك این سرمایه یعنی ده میلیون تومان. ولی در طول ده سال با اینكه سرمایه ده میلیون تومان بوده است ممكن است كه صدها میلیون تومان ارزش تولید بشود و البته مقداری از اینها جبراً مصرف شده است، خرج مزد كارگر یا چیزهای دیگر شده است.

مثلاً اگر دویست میلیون تومان ارزش ایجاد كرده باشد در مجموع صد میلیون تومانش مخارجی است كه یا استهلاك سرمایه است یا به عنوان مزد به كارگر یا كارمندهای اداری داده شده و سرمایه دار صد میلیون تومان سود برده است. این سود از كجا پیدا شده است؟ می گویند این سود ارزش كار اضافی كارگر است یعنی آن در واقع كار كارگر است كه به این صورت درآمده و آن مزدی كه به او داده اند با مقدار ارزش كار او برابری نمی كند و الاّ سرمایه را ما یك امر راكد و مرده بیشتر نمی توانیم تلقی كنیم. ولی آن تئوری- اگر قبول بشود، كه ظاهراً هم هیچ اشكالی ندارد- یك نتیجه ی وحشتناكی به وجود می آورد و آن این است كه در درجه ی اول آن كه تولید می كند كارخانه است یعنی این سود اضافی را خود كارخانه ایجاد می كند. انسان چیزی خلق كرده و آفریده است كه به جای انسان كار می كند. درست است كه آن مقدار كالایی كه تولید می شود در اثر كاری است كه در اینجا صورت گرفته است اما كاری كه در اینجا صورت گرفته است یك هزارم آن، كار مغزی و كار جسمی این كارگری است كه در اینجا كار می كند، نهصد و نود و نه هزارم دیگر كار این دستگاه غول آسایی است كه بشر آفریده است. پس ما اگر بخواهیم بگوییم كه این محصول اضافی، این نموّ اضافی سرمایه دار به چه كسی تعلق دارد باید بگوییم به خود این دستگاه تعلق دارد كه تولید می كند. منتها اینجا یك مطلب دیگری در كار است و آن مطلب این است (من از دیشب تا همین یك ساعت پیش تب داشتم كه خوشبختانه الآن تبم قطع شد، و فرصت نكردم به یادداشتهایی كه از قبل داشتم [1]مراجعه كنم) :

---