مسئله ی دیگری كه اینجا ما باید عنوان كنیم و هفته ی پیش وعده دادیم این است كه راه وصول به سوسیالیسم چیست؟ اینها هم قبول دارند كه اندیشه ی سوسیالیسم یك اندیشه ی كهن است. همین دو ركنی كه عرض كردم، یك فكر نو و جدیدی نیست، از فكرهای قدیم عالَم است كه استثمار انسان وجود نداشته باشد. استثمار یعنی بیگاری كشیدن از یك انسان، محصول زحمت انسانی را به خود اختصاص دادن. كلیِ این سخن یك فكر جدیدی نیست، در شكلش ممكن است حرفی باشد. ممكن است یك چیزی را یك مردمی استثمار ندانند و مردم دیگر استثمار بدانند و الاّ خود این فكر و اندیشه اندیشه ی جدید نیست؛ كما اینكه مسئله ی «ما» بودن انسانها در مقابل «من» ها بودن انسانها نیز یك ایده آل تازه ای نیست، یك ایده آل خیلی كهن است، انسان می تواند این را از چند هزار سال پیش در میان افكار و اندیشه هایی كه در بشر وجود داشته- چه آنچه كه ارباب ادیان گفته اند و چه آنچه كه از زبان حكما و فلاسفه و عرفای هر زمان گفته شده- پیدا كند. این آقایان هم این مقدار را قبول دارند ولی می گویند كه راه وصول به سوسیالیسم یك راه خاص است به این معنا كه سوسیالیسم یك مرحله ی مشخص از تاریخ است. روی این مطلب خیلی باید دقت كرد. یعنی چه «یك مرحله ی مشخص از تاریخ است» ؟ یك وقت ما یك چیزی را به صورت یك امر اختیاری برای انسانها می اندیشیم؛ فكر می كنیم كه انسانها اگر بخواهند فلان كار را انجام بدهند انجام می دهند. مثلاً در تهران وقتی كه باران می آید، از بالای شهر آب سرازیر می شود، در یك مسیلی حركت می كند و از یك مسیر معینی می رود و خیلی وقتها هم خرابی به بار می آورد.

این یك امری است كه در هر زمانی [قابل پیشگیری است. مثلاً] هزار سال پیش اگر مردمی بودند و تصمیم می گرفتند كه سدی بسازند و مسیر این مسیل را عوض كنند، می توانستند؛ یعنی فقط بسته به تصمیم و همت و خواست انسانها بوده. امروز هم اگر مردمی تصمیم بگیرند می توانند؛ حالا اینكه نمی گیرند مسئله ی دیگری است. ولی یك چیزهایی هست كه به تصمیم انسانها بستگی ندارد، یك مرحله ی مشخص از تاریخ است؛ تا تاریخ به آن مرحله نرسد امكان وجود ندارد. این دومی مبتنی بر یك اصولی است كه اولاً جامعه از خودش یك موجودیت دارد؛ یعنی اگر ما خیال كنیم كه جامعه موجودیت ندارد و فرد موجودیت دارد و وجود جامعه وجود اعتباری است، اشتباه است. جامعه وجود حقیقی دارد، اعم از آنكه- مثل بعضی ها- برای فرد وجود اعتباری قائل باشیم یا برای فرد هم وجود حقیقی قائل باشیم. ثانیاً جامعه كه وجود حقیقی دارد، یك حقیقت متحوّل و متطوّر است، یك حقیقت ساكن نیست؛ نظیر حیوانات از جنبه ی زیست شناسی. از جنبه ی زیست شناسی قبلاً اغلب فكر می كردند كهانواع یك وضع ثابتی دارند، مثلاً گوسفند از وقتی كه در دنیا به وجود آمده گوسفند بوده و همیشه هم گوسفند باقی خواهد ماند. بعد نظریه ی تكامل پیدا شد و ثابت كرد كه حیوانات یك مراحل تطوّر و تكاملی را طی كرده اند و این مراحل تطوّر و تكامل بر اساس یك سلسله قوانین مشخص است و هر حیوانی در هر مرحله ای كه وجود پیدا كرده یك مرحله ی مشخص از تاریخ بیولوژی را طی كرده است؛ یعنی این گوسفند اگر امروز به صورت گوسفند وجود دارد و اگر از تاریخِ وجود گوسفند مثلاً پنجاه هزار سال می گذرد، در یك میلیون سال قبل نمی توانسته وجود داشته باشد، گوسفند فقط در یك مرحله ی معین از تاریخ زیست شناسی می توانسته وجود داشته باشد. گوسفند یك پدیده ای است به دنبال یك سلسله پدیده های دیگر كه تا آن پدیده ها دوره ی تاریخ خودشان را طی نمی كردند نوبت به این نمی رسید. یا مثل جنین. مثلاً جنین انسان به صورت یك سلول هسته ای در رحم وجود پیدا می كند، بعد مراحلی را طی می كند تا می رسد به آن مرحله ی نُه ماهگی كه آماده برای تولد می شود. آن مرحله ی نُه ماهگی یك مرحله ی مشخصی از مراحل جنین است، نمی تواند قبل از آن وجود داشته باشد و نمی تواند بعد از دو سال وجود داشته باشد، یك مرحله ی مشخصی است.