ولی تجربه های بعدی حتی برای سوسیالیستهای دنیا نشان داد كه مالكیت اشتراكی ابزار تولید كافی نیست و لهذا آمدند این اصطلاح را آوردند كه مالكیت اشتراكی نه، یك درجه بالاتر: مالكیت اجتماعی. چطور؟ به این تعبیر كه ممكن است مالكیت، اشتراكی باشد ولی در عین حال اجتماعی نباشد. وضع سوسیالیسم را در شوروی و قهراً در كشورهای سوسیالیستی كه تابع شوروی هستند اینچنین نقد كردند كه در این جاها مالكیت اختصاصی و انفرادی ابزار تولید نیست و هیچ كس مالك اختصاصی كارخانجات نیست ولی در عین حال نتیجه ی این مالكیت اشتراكی این نیست كه این ابزار تولید و محصولاتی كه تولید می شود همه برای رفاه عموم باشد. به تعبیر آنها این برای قدرت ملی به كار برده می شود. البته مقصود از قدرت ملی- كه تعبیر ضعیفی هم هست- این است كه مسئله ی خیر و كمال افراد یك مسئله است و مسئله ی خیر و كمال یك جامعه- كه یك كششی در گذشته و آینده است- یك مسئله ی دیگر است؛ یعنی در میان ارزشهای اخلاقی و ارزشهای اجتماعی احیاناً تعارض پیدا می شود. مثلاً آزادی یك ارزش انسانی است كه افراد باید آزاد باشند، ولی یك ارزش انفرادی است یعنی ارزشی است برای فرد كه هر فردی آزاد باشد. اما از طرف دیگر تكامل اجتماع كه اجتماع حالت ایستا نداشته باشد، به فرد مربوط نیست. این كه جامعه رو به پیش باشد و به جلو برود، گاهی- و همین طور هم هست- با آزادی افراد تعارض پیدا می كند؛ یعنی باید یك مقدار آزادیها را از افراد گرفت تا جامعه در جهت تكامل حركت كند. این است كه ممكن است یك جامعه ای- چنانكه در عمل هم همین طور درآمده- جامعه ی سوسیالیستی باشد به معنای اینكهمالكیت در آن جامعه اشتراكی باشد ولی در عین حال افراد به رفاه نرسند و در همان درجه ی بدبختی باشند كه قبلاً مالكیت انفرادی بوده است. گو اینكه این محصولها به جیب افراد نمی رود و از آنها استفاده ی سودجویی- به تعبیر اینها- به معنای اینكه منافع به جیب افراد معینی برود نمی شود، ولی به هر حال صرف رفاه عموم هم نمی شود. آن عده ای كه در رأس این قدرتها قرار گرفته اند برنامه ها و طرحهایی برای خودشان دارند، برای اینكه مثلاً خودشان را به ابرقدرتها برسانند یا ابرقدرتی خودشان را محفوظ بدارند، بعد شما می بینید كه نتایج تولید و همه ی زحمات خرج مثلاً ساختن ابزارهای جنگی فوق العاده مدرنی می شود كه فقط در قدرت كشورهای خیلی بزرگ است كه می توانند این كارها را بكنند. مثلاً این كاری كه آمریكا و شوروی الآن می كنند تنها به این دلیل نیست كه آنها دانشمندانی دارند كه كشورهای دیگر ندارند. اگر همان دانشمندان بخواهند به كشورهایی نظیر ایران بیایند اصلاً امكان بودجه اش برای ایران نیست كه بتواند یك چنین وسایلی فراهم كند. یا این پروازها و به كره ی ماه رفتن و برگشتن ها برنامه هایی مثل سفر از اینجا به آمریكا نیست؛ برنامه های پرخرج فوق العاده ای است. اینها صرف سودجویی افراد نمی شود، به قول اینها صرف قدرت ملی می شود ولی به هرحال فایده ای به حال جامعه و آن افراد تولید كننده هم ندارد. بسا هست كه وقتی آن كشاورز و كارگر آن طرف دیوار آهنین را با این طرف دیوار آهنین مقایسه كنید، می بینید وضع او از وضع این بدتر هم هست. این است كه یك عده از سوسیالیستها آن سوسیالیسم را قبول ندارند و می گویند سوسیالیسم آن وقت است كه نه تنها مالكیت ابزار تولید اشتراكی باشد، بلكه تولید هم اجتماعی باشد یعنی در جهت خیر و سعادت عموم باشد. این شرط دومی است كه قرار دادند.