ولی یك وقت كسی می گوید اصلاً سوسیالیسم نتیجه ی یك مرحله از مراحل تكامل ابزار تولید نیست، تكامل ابزار تولید یك نظام معین دارد، كسی در مراحل تكامل ابزار تولید اشكال نمی كند، هواپیمایی كه امروز به این شكل پیدا شده اصلاً در هزار سال و دو هزارسال پیش محال بود پیدا بشود، یعنی یك درجاتی را باید طی كند تا به این مرحله برسد. ولی خود سوسیالیسم كه روحش برمی گردد به وحدت انسانها، به نبودن استثمار در میان انسانها، به اینكه تولید در خدمت انسانها باشد و به اینكه از نظر سیاسی هم سوسیالیسم سیاسی حكمفرما باشد یعنی حاكمیت حاكمیتِ ملی باشد، این یك امری است كه به تركیب و ساختمان اجتماع مربوط می شود و چنین چیزی یك امری است كه به وسیله ی انسانهای تكامل یافته می تواند تحقق پیدا كند؛ می توانست در دو هزارسال پیش تحقق پیدا كند كه تحقق پیدا كرده، و می تواند در این شرایط تحقق پیدا كند كه هنوز تحقق پیدا نكرده و می تواند تحقق پیدا كند. مسئله ی تكامل انسانها این طور نیست كه وابسته به تكامل ابزارتولید باشد، بلكه برای خودش یك نظام و حساب دیگری دارد. از نظر ما سوسیالیسم به مقوله ی فرهنگ و آموزش و پرورش انسانها بستگی دارد نه به مقوله ی اقتصاد و تكامل ابزار فنی. اگر انسانها از نظر فرهنگی به تكامل برسند- كه می رسند و به اقتصاد و ابزار فنی هم وابستگی ندارد- می توانند سوسیالیسم را در تمام شئونش در میان خودشان عملی كنند و بهترین دلیلش هم این است كه در گذشته عملی شده است. و اگر انسانها تكامل فرهنگی پیدا نكنند، با تكامل ابزار تولید سوسیالیسم محقق نمی شود. دلیلش هم این است كه در زمان ما نشد. و یك دلیلش هم این است كه این سه اصلی كه ماركس گفته است مردود است: اول مادیت تاریخ؛ یعنی اصلاً عامل محرك تاریخ ماده و جنبه های اقتصادی است. این طور نیست. موتور اقتصاد یكی از موتورهای تاریخ است. تاریخ یك واقعیت چند موتوره است كه اینها روی یكدیگر اثر می گذارند. این طور نیست كه موتور، این است و آنهای دیگر همه چرخهایی هستند كه تابع این موتور باشند. دوم: حركت تاریخ حركت دیالكتیكی است و از تضاد میان ابزار تولید و روابط تولید و از تضاد طبقاتی ناشی می شود. اینچنین نیست. در تاریخ تضاد میان افراد و میان طبقات بوده است. این تضادها گاهی جنبه ی اقتصادی داشته و گاهی جنبه های غیر اقتصادی یعنی جنبه های جاه طلبانه داشته است. گاهی هم اساساً تضادها دخالتی نداشته، حس تعاونها و اصلاً نفس عشق به تكامل دخالت داشته است. سوم و از همه بالاتر مسئله ی مراحلی است كه این آقایان ذكر كرده اند: اشتراكیت، فئودالیسم، كاپیتالیسم و سوسیالیسم. اولاً خود ماركس هم آخر عمرش فهمید كه این برای همه ی دنیا صادق نیست و در آسیا این مراحل طی نشده است. ثانیاً در دنیای امروز ما عملاً می بینیم كشورهایی به اوج كاپیتالیسم رسیده اند و كوچكترین نشانه ی پیدایش سوسیالیسم هم در آن كشورها نیست مثل آمریكا، انگلستان، فرانسه و مخصوصاً آمریكا كه از همه ی اینها پیشرفته تر است؛ و كشورهایی الآن به سوی سوسیالیسم رفته اند كه ده قرن از آمریكا عقب تر هستند. خود شوروی در 1917 یعنی در حدود 60 سال پیش سوسیالیست شد و آمریكای امروز هنوز سوسیالیست نشده است. همین طور چین، كه ترقی صنعتی اش بعد از دوره ی سوسیالیست شدنش است نه اینكه اول ترقی صنعتی كرد بعد سوسیالیست شد، بلكه اول سوسیالیست شد بعد ترقی صنعتی كرد. و همچنین خیلی كشورهای دیگر كه در اروپای شرقی هستند. الآن عده ای از كشورهای عربی كه ادعای سوسیالیسم دارند و خود ماركسیستها هم قبول دارند كه اینها كشورهای سوسیالیستی هستند، در عین حال از نظر تكامل صنعتی هنوز به مرحله ی سرمایه داری نرسیده اند. عرض ما اینجا پایان می پذیرد. بحثهای بعدی ما در درجه ی اول جنبه ی قرآنی دارد. ما در میان مسائلی كه در گذشته بحثكردیم، با یك مروری كه لازم است به آن گذشته بكنیم، مسائل لازم و مهم را استخراج می كنیم و از جنبه ی قرآنی روی اینها بحث می كنیم.