پس تكامل در انسانیت یك مسئله است، عوض شدن معیارها بكلی كه معیارهایی برود و معیارهای دیگری بیاید سر جایش بنشیند [مسئله ی دیگر. ] دومی مثل آنچه در علوم گاهی رخ می دهد، یكدفعه [معیار] عوض می شود یعنی معلوم می شود از همان اول اشتباه كرده اند. مانند علم هیئت كه بر اصل مركزیت زمین و گردش همه ی ستارگان به دور زمین بود، یكدفعه علم آمد معیار و اصل موضوع را تغییر داد و گفت قضیه این جور نیست. ولی در اخلاق چنین چیزی نیست؛ چرا؟ ریشه ی قضیه چیست؟ باز ریشه اش همان مسئله ی فطرت است؛ یعنی انسان در متن آفرینشِ خودش علاوه بر ابعاد حیوانی، با استعدادِ (نه بالفعل) یك بعد عالیتر كه در ذات خودش عالیتر است [به وجود می آید. ] «در ذات خودش عالیتر است» یعنی شرافت عین ذاتش است چون وجودْ هرچه كه اشتداد پیدا كند علوّش بیشتر است. یك بعد وجودی كه انسان استعداد آن را دارد در متن خلقتش هست و انسانیت یعنی رشد آن بعد در انسان، رشد آن بعد شریف عالی و آن كه كرامت عین ذاتش است. البته همه ی اینها در نهایت امر برمی گردد به توحید، یعنی اصلاً انسانیت با توحید توجیه می شود چون كار خوب با اخلاق خوب توجیه می شود، اخلاق خوب با فكر و اندیشه ی خوب، و آن اندیشه ای كه مادر همه ی اینهاست همان اندیشه ی توحید است و غیر از این چیزی نیست، كه حالا آن بحث را نمی خواهیم مطرح كنیم. درالمیزانفی الجمله همین بحث را طرح كرده اند در همین آخر سوره ی آل عمران كه عرض كردم. آنوقت در مورد هویت جامعه ها هم عیناً همین مسئله مطرح است یعنی همین طوری كه در مورد هویت افراد یعنی اخلاق فردی این مسئله مطرح است در مورد هویت جامعه ها هم مطرح است. در مورد هویت افراد ممكن است كسی بگوید برای من اخلاقی كه دارم اخلاق است، برای شما هم آن كه دارید اخلاق است، برای آن دیگری هم آن كه دارد همان اخلاق است، معیاری در كار نیست كه آن كه تو داری اخلاق است این كه من دارم ضد اخلاق. در مورد جامعه ها هم ممكن است كسی چنین ادعایی بكند و بگوید هر جامعه ای یك هویتی دارد (همین طوری كه امروز هم می گویند: هویت ملی) . هر جامعه ای هویت خودش برایش مقدس است. نظیر اینكه ما می گوییم هر پدری پسر خودش برایش محبوب و دوست داشتنی است و هیچ كس نمی آید ادعا كند كه به دلیلاینكه پسر من زیباتر و باهوشتر است شما بچه های خودتان را دوست نداشته باشید همه بیایید بچه ی من را دوست داشته باشید. نه، هركسی باید بچه ی خودش را به دلیل اینكه بچه ی خودش هست دوست داشته باشد.