مسئله ی چهارم مسئله ی بسیار مهمی است كه مخصوصاً از نظر قرآنی ما باید این بحث را دنبال كنیم و خیلی آیات از آیات قرآنی را باید مطالعه كنیم كه رفقا هم باید در این جهت كمك بدهند. این بحث را ما تحت این عنوان طرح می كنیم: آیا تاریخ در طبیعت خودش و به حسب ماهیت خودش مادی است؟ و به عبارت دیگر: آیا تاریخ ماتریالیست است؟ و یا تاریخ مادی نیست معنوی است، به تعبیر دیگر ایده آلیست است؟ و یا شقّ سومی وجود دارد: تاریخ نه ماتریالیست است و نه ایده آلیست؛ تاریخ واقع گراست و در واقع گرایی و واقعیت گراییِ خودش، هم ماده جوست و هم معناجو، كه ما از آن به «رئالیست» تعبیر می كنیم. پس مسئله ی چهارم این است كه آیا تاریخ ماتریالیست است یا ایده آلیست است یا رئالیست؟ «تاریخ ماتریالیست است» یعنی چه؟ این از حساسترین مسائلی است كه ما با آن روبرو هستیم و باید رویش خیلی كار كنیم. اینكه می گوییم «ماتریالیست» یعنی اخلاقاً ماتریالیست، یعنی آن هدف نهایی جامعه كه به دنبال آن است و آنچه كه برای جامعه اصالت دارد فقط امور مادی است.

جامعه در طبیعت خودش آنچه را كه بالاصاله خواهان است هدفهای مادی است و اما هدفهای معنوی هدفهای ثانوی جامعه است و در طفیل هدفهای مادی. در جامعه خیلی مسائل وجود دارد، مسائل مادی وجود دارد مسائل معنوی وجود دارد. از مجموع مؤسساتی كه در یك جامعه هست انسان می تواند به نیازهای جامعه پی ببرد. جامعه یك سازمان بزرگ و وسیع دارد كه باز خود آن به سازمانهای مختلف تقسیم می شود. یكی از آنها سازمان اقتصادی جامعه یا بنیاد اقتصادی جامعه است. جامعه كشاورزی دارد، بازرگانی دارد، صنعت دارد؛ یعنی قسمتهای تولیدی، آن كه در جامعه تولید می كند. جامعه سازمان قانونی دارد.

بالاخره دولتی دارد، قانونی دارد، مقرراتی دارد كه در پرتو آن مقررات زندگی می كند. جامعه فرهنگ دارد، آموزش و پرورش دارد، همان تعلیم و تربیت، تأسیسات بزرگ آموزشی و پرورشی دارد. سازمان قضایی دارد: دادگستری. سازمان دینی و مذهبی دارد. و سازمانهای سیاسی دارد به شكلهای مختلف، دولت به یك شكل، احزاب سیاسی به شكل دیگر. هركدام از اینها هم تأمین كننده ی یك نیاز برای جامعه است. دستگاههای تولیدی نیازهای مادی جامعه را تأمین می كند.

قانون می خواهد عدالت اجتماعی را [از طریق ] مقرراتی كه در پرتو آن حد و مرزها تعیین شده باشد تأمین كند. دادگستری مراقبت كامل دارد كه هركسی از حدود خودش تجاوز نكند و اگر كسی از حدود قانونی خودش تجاوز كرد رسیدگی كند. سازمانهای فرهنگی [وجود دارند، زیرا] علمبرای جامعه یك امر مقدس است. سازمانهای مذهبی [وجود دارند، چون ] خود مذهب برای جامعه مقدس است. یا در آموزش و پرورش اخلاق برای جامعه مقدس است. همه ی اینها وجود دارد. آیا جامعه در طبیعت خودش مادی است؟ یعنی آنچه كه در درجه ی اول هدف جامعه است همان هدفهای مادی است و هدفهای معنوی تابع و طفیل اند و طفیلی هستند؟ پس این برمی گردد به اینكه جامعه به عنوان یك موجود زنده و دارای شعور و وجدان آیا آن هدف اصلی اش مادیات است و به معنویات از آن جهت نیازمند شده است كه بتواند مادیاتش را تأمین كند، ولو آنكه طبقه ای آن را به وجود آورده باشد؟ آیا معنویات را به خاطر مادیات به وجود آورده اند و وسیله ای است برای تأمین مادیات؟ یا به عكس است، هدف اصلی و نهایی جامعه معنویات است، مادیات به منزله ی وسیله است، یعنی انسان كه انسان است، آنچه كه جوهر زندگی اجتماعی انسان را تشكیل می دهد و واقعیت حیات انسانی است امور معنوی است ولی انسان چون نیازهای مادی دارد اگر آن نیازهای مادی رفع نشود نمی تواند باقی بماند، از این جهت به تبع و بالطفیل [دنبال مادیات می رود. ] مثل كسی كه مَركبی مثلاً قاطری دارد و این قاطر برای او وسیله ای است كه از جایی به جایی برود، ولی این قاطر بالاخره گرسنه می شود كاه و جو می خواهد، اگر كاه و جو به این قاطر ندهیم از راه می ماند. برای اینكه قاطر از راه نماند ما شكمش را هم سیر می كنیم، آب هم به او می دهیم، تیمارش هم می كنیم، چاقش هم نگه می داریم، چون این باید باشد تا ما حركت كنیم، اگر نباشد كه ما نمی توانیم حركت كنیم.