یا مسئله ای كه خود قرآن روی آن تكیه دارد، مسئله ی قدرت و قوّت عادت. این به هرحال یك امر روانی است كه در انسان وجود دارد (روانی یا اجتماعی، هرچه می خواهید بگویید، ولی گویا روانی است) . در میان نیروهای حاكم بر وجود انسان شاید هیچ نیرویی به اندازه ی عادت قوی نیست.

انسان بسیاری از كارها را به حكم نیروی عقل و چون عقلش درك می كند انجام می دهد. برخی كارها را به حكم نیروی مذهب و چون دینش به او دستور داده انجام می دهد. برخی كارهای دیگر را به حكم عادت و تقلید جامعه (عادت اجتماعی یا فردی) انجام می دهد. اول خود انسان نمی تواند قبول كند [كه در برخی كارها تابع عادت است. ] خیال می كند كه فقط تابع عقل و تابع مذهب است، می گوید من از عقلم و از دینم پیروی می كنم اما وقتی كه انسان روحیه ی مردم را بشكافد می بیند آنچه كه حكومت بیشتری بر روحیه ی مردم دارد عادات است. آنوقت عادات، عقل انسان را هم تحت تأثیر قرار می دهد، یعنی عقلش را برای توجیه عادتش استخدام می كند. حتی مذهب را هم برای توجیه عادتش استخدام می كند. من این را دقیقاً تجربه كرده ام. اگر یك امر مذهبی برای مردم عادت شده باشد، چنانچه انسان صد تا دلیل قاطع از نصّ قرآن و صدها حدیث مسلّم برای مردم بیاورد، بگوید قرآن این را می گوید، امام جعفر صادق این را می گوید، امام باقر این را می گوید، همه ی ائمه این را گفته اند، این هم كلماتشان، برو بگرد، اگر غیر این تو چیزی پیدا كردی! قبول نمی كند. نمی گوید كه من قرآن یا حدیث را قبول ندارم ولی كوشش می كند اینها را به گونه ای توجیه و تأویل كند. قرآن هم روی این قضیه خیلی تكیه دارد. قرآن در توجیه مذهب شرك همیشه روی مسئله ی عادت و تقلید از گذشتگان و نیاكان [تأكید دارد. ] قبلاً عرض كردم، من در قرآن كاوش و مطالعه كردم، دیدم كه یكی از آن مسائلی كه همه ی پیغمبران با آن روبرو بوده اند عادات و تقلیدات است. - آیا می توانیم بگوییم كه ملأ بهانه می كردند؟ استاد: خیر، خود مردم. - چون آن «قالوا» هایی كه نوعاً قرآن بیان می كند بیان ملأ است كه. . . استاد: خیر، ملأ از این امر استفاده می كردند. اتفاقاً برعكس است، خود آن ملأ شاید كمتر به این عقاید و به این تقالید پایبند بودند، غیر ملأ بیشتر به این عادات و تقالید پایبند بودند. ملأ وقتی می خواستند توده ی مردم را با خودشان همراه كنند، به نیروی عادت می چسبیدند. پس این نیروی عادت وجود داشت. - ملأ كدام افراد هستند؟ استاد: ملأ یعنی بزرگانی كه چشم پركن هستند.