روحیه ی خوارج روحیه ی خاصی است. آنها تركیبی از زشتی و زیبایی بودند و در مجموع به نحوی بودند كه در نهایت امر در صف دشمنان علی قرار گرفتند و شخصیت علی آنها را «دفع» كرد نه «جذب» .

ما، هم جنبه های مثبت و زیبا و هم جنبه های منفی و نازیبای روحیه ی آنها را- كه در مجموع روحیه ی آنها را خطرناك بلكه وحشتناك كرد- ذكر می كنیم:

1. روحیه ای مبارزه گر و فداكار داشتند و در راه عقیده و ایده ی خویش سرسختانه می كوشیدند. در تاریخ خوارج فداكاریهایی را می بینیم كه در تاریخ زندگی بشر كم نظیر است، و این فداكاری و از خودگذشتگی، آنان را شجاع و نیرومند پرورده بود.

ابن عبد ربّه درباره ی آنان می گوید:

وَ لَیْسَ فِی الْاَفْراقِ كُلِّها أشَدُّ بَصائِرَ مِنَ الْخَوارِجِ، وَ لا أَشَدُّ اجْتِهاداً، وَ لا أَوْطَنُ أَنْفُساً عَلَی الْمَوْتِ مِنْهُمُ الَّذی طُعِنَ فَأَنْفَذَهُ الرُّمْحُ فَجَعَلَ یَسْعی اِلی قاتِلِهِ وَ یَقولُ: وَ عَجِلْتُ اِلَیْكَ رَبِّ لِتَرْضی [1] در تمام فرقه ها معتقدتر و كوشاتر از خوارج نبود و نیز آماده تر برای مرگ از آنها یافت نمی شد. یكی از آنان نیزه خورده بود و نیزه سخت در او كارگر افتاده بود، به سوی قاتلش پیش می رفت و می گفت: خدایا! به سوی تو می شتابم تا خشنود شوی.

معاویه شخصی را به دنبال پسرش- كه خارجی بود- فرستاد تا او را برگرداند.

پدر نتوانست فرزند را از تصمیمش منصرف كند. عاقبت گفت: فرزندم! خواهم رفت و كودك خردسالت را خواهم آورد تا او را ببینی و مهر پدری تو بجنبد و دست برداری. گفت: به خدا قسم من به ضربتی سخت مشتاقترم تا به فرزندم [2] 2. مردمی عبادت پیشه و متنسّك بودند. شبها را به عبادت می گذراندند. بی میل به دنیا و زخارف آن بودند. وقتی علی، ابن عباس را فرستاد تا اصحاب نهروان را پند دهد، ابن عباس پس از بازگشتن، آنها را چنین وصف كرد:

لَهُمْ جِباهٌ قَرِحَةٌ لِطولِ السُّجودِ وَ اَیْدٍ كَثَفَناتِ الْاِبِلِ عَلَیْهِمْ قُمُصٌ مُرَحَّضَةٌ وَ هُمْ مُشَمِّرونَ [3] دوازده هزار نفر كه از كثرت عبادت پیشانیهایشان پینه بسته است، دستها را از بس روی زمینهای خشك و سوزان زمین گذاشته اند و در مقابل حق به خاك افتاده اند همچون پاهای شتر سفت شده است، پیراهنهای كهنه و مندرسی به تن كرده اند اما مردمی مصمّم و قاطع.

خوارج به احكام اسلامی و ظواهر اسلام سخت پایبند بودند. دست به آنچه خود آن را گناه می دانستند نمی زدند. آنها از خود معیارها داشتند و با آن معیارها خلافی را مرتكب نمی گشتند و از كسی كه دست به گناهی می زد بیزار بودند.

زیاد بن ابیه یكی از آنان را كشت، سپس غلامش را خواست و از حالات او جویا شد. گفت: نه روز برایش غذایی بردم و نه شب برایش فراشی گستردم. روز را روزه بود و شب را به عبادت می گذرانید [4] هر گامی كه برمی داشتند از عقیده منشأ می گرفت و در تمام افعال، مسلكی بودند. در راه پیشبرد عقاید خود می كوشیدند.

علی علیه السلام در باره ی آنان می فرماید:

لا تَقْتُلُوا الْخَوارِجَ بَعْدی فَلَیْسَ مَنْ طَلَبَ الْحَقَّ فَاَخْطأَهُ كَمَنْ طَلَبَ الْباطِلَ فَاَدْرَكَهُ [5].

خوارج را از پس من دیگر نكشید، زیرا آن كس كه حق را می جوید و خطا رود همانند آن كس نیست كه باطل را می جوید و آن را می یابد.

یعنی اینها با اصحاب معاویه تفاوت دارند. اینها حق را می خواهند ولی در اشتباه افتاده اند، اما آنها از اول حقه باز بوده اند و مسیرشان مسیر باطل بوده است. بعد از این، اگر اینها را بكشید به نفع معاویه است كه از اینها بدتر و خطرناكتر است.

قبل از آنكه سایر خصیصه های خوارج را بیان كنیم لازم است یك نكته را در اینجا- كه سخن از قدس و تقوا و زاهدمآبی خوارج است- یادآوری كنیم و آن اینكه یكی از شگفتیها و برجستگیها و فوق العادگیهای تاریخ زندگی علی كه مانندی برای آن نمی توان پیدا كرد همین اقدام شجاعانه و تهوّرآمیز او در مبارزه با این مقدس خشكه های متحجّر و مغرور است.

علی بر روی مردمی اینچنین ظاهرالصلاح و آراسته، قیافه های حق به جانب، ژنده پوش و عبادت پیشه، شمشیر كشید و همه را از دم شمشیر گذرانده است. ما اگر به جای اصحاب او بودیم و قیافه های آنچنانی را می دیدیم، مسلماً احساساتمان برانگیخته می شد و علی را به اعتراض می گرفتیم كه آخر شمشیر به روی اینچنین مردمی كشیدن؟ ! .

از درسهای بسیار آموزنده ی تاریخ تشیع خصوصاً و جهان اسلام عموماً، همین داستان خوارج است. علی خود به اهمیت و فوق العادگی كار خود از این جهت واقف است و آن را بازگو می كند، می گوید:

فَاَنَا فَقَأْتُ عَیْنَ الْفِتْنَةِ وَ لَمْ یَكُنْ لِیَجْتَرِئَ عَلَیْها اَحَدٌ غَیْری بَعْدَ اَنْ ماجَ غَیْهَبُها وَ اشْتَدَّ كَلَبُها [6].

چشم این فتنه را من درآوردم. غیر از من احدی جرأت چنین كاری را نداشت پس از آنكه موج دریای تاریكی و شبهه ناكی آن بالا گرفته بود و «هاری» آن فزونی یافته بود.

امیرالمؤمنین علیه السلام دو تعبیر جالب دارد در اینجا:

یكی شبهه ناكی و تردیدآوری این جریان. وضع قدس و تقوای ظاهری خوارج طوری بود كه هر مؤمن نافذ الایمانی را به تردید وا می داشت. از این جهت یك جوّ تاریك و مبهم و یك فضای پر از شك و دودلی به وجود آمده بود.

تعبیر دیگر این است كه حالت این خشكه مقدسان را به «كَلَب» (به فتح كاف و لام) تشبیه می كند. كَلَب یعنی هاری. هاری همان دیوانگی است كه در سگ پیدا می شود. به هركس می رسد گاز می گیرد و اتفاقاً حامل یك بیماری (میكروب) مسری است. نیش سگ به بدن هر انسان یا حیوانی فرو رود و از لعاب دهان آن چیزی وارد خون انسان یا حیوان بشود، آن انسان یا حیوان هم پس از چندی به همان بیماری مبتلا می گردد. او هم هار می شود و گاز می گیرد و دیگران را هار می كند. اگر این وضع ادامه پیدا كند، فوق العاده خطرناك می گردد. این است كه خردمندان بلافاصله سگ هار را اعدام می كنند كه لااقل دیگران از خطر هاری نجات یابند.

علی می فرماید اینها حكم سگ هار را پیدا كرده بودند؛ چاره پذیر نبودند، می گزیدند و مبتلا می كردند و مرتب بر عدد هارها می افزودند.

وای به حال جامعه ی مسلمین از آن وقت كه گروهی خشكه مقدس یك دنده ی جاهل بی خبر، پا را به یك كفش كنند و به جان این و آن بیفتند. چه قدرتی می تواند در مقابل این مارهای افسون ناپذیر ایستادگی كند؟ كدام روح قوی و نیرومند است كه در مقابل این قیافه های زهد و تقوا تكان نخورد؟ كدام دست است كه بخواهد برای فرود آوردن شمشیر بر فرق اینها بالا رود و نلرزد؟ .

این است كه علی می فرماید: «وَ لَمْ یَكُنْ لِیَجْتَرِئَ عَلَیْها اَحَدٌ غَیْری» یعنی غیر از من احدی جرأت بر چنین اقدامی نداشت. غیر از علی و بصیرت علی و ایمان نافذ علی، احدی از مسلمانانِ معتقد به خدا و رسول و قیامت به خود جرأت نمی داد كه بر روی اینها شمشیر بكشد. این گونه كسان را تنها افراد غیر معتقد به خدا و اسلام جرأت می كنند بكشند، نه افراد معتقد و مؤمن معمولی.

این است كه علی به عنوان یك افتخار بزرگ برای خود می گوید: این من بودم و تنها من بودم كه خطر بزرگی كه از ناحیه ی این خشكه مقدسان به اسلام متوجه می شد درك كردم. پیشانیهای پینه بسته ی اینها و جامه های زاهد مآبانه شان و زبانهای دائم الذكرشان و حتی اعتقاد محكم و پابرجایشان نتوانست مانع بصیرت من گردد.

من بودم كه فهمیدم اگر اینها پا بگیرند، همه را به درد خود مبتلا خواهند كرد و جهان اسلام را به جمود و ظاهرگرایی و تقشّر و تحجّری خواهند كشانید كه كمر اسلام خم شود. مگر نه این است كه پیغمبر فرمود دو دسته پشت مرا شكستند: عالم لاابالی و جاهل مقدس مآب.

علی می خواهد بگوید اگر من با نهضت خارجیگری در دنیای اسلام مبارزه نمی كردم، دیگر كسی پیدا نمی شد كه جرأت كند اینچنین مبارزه كند؛ غیر از من كسی نبود كه ببیند جمعیتی پیشانیشان از كثرت عبادت پینه بسته، مردمی مسلكی و دینی اما در عین حال سد راه اسلام، مردمی كه خودشان خیال می كنند به نفع اسلام كار می كنند اما در حقیقت دشمن واقعی اسلام اند، و بتواند به جنگ آنها بیاید و خونشان را بریزد. من این كار را كردم.

عمل علی، راه خلفا و حكام بعدی را هموار كرد كه با خوارج بجنگند و خونشان را بریزند. سربازان اسلامی نیز بدون چون و چرا پیروی می كردند، كه علی با آنان جنگیده است، و در حقیقت سیره ی علی راه را برای دیگران نیز باز كرد كه بی پروا بتوانند با یك جمعیت ظاهرالصلاح مقدس مآب دیندار ولی احمق پیكار كنند. 3. خوارج مردمی جاهل و نادان بودند. در اثر جهالت و نادانی حقایق را نمی فهمیدند و بد تفسیر می كردند، و این كج فهمی ها كم كم برای آنان به صورت یك مذهب و آیینی درآمد كه بزرگترین فداكاریها را در راه تثبیت آن از خویش بروز می دادند. در ابتدا فریضه ی اسلامی نهی از منكر، آنان را به صورت حزبی شكل داد كه تنها هدفشان احیای یك سنت اسلامی بود.

در اینجا لازم است بایستیم و در یك نكته از تاریخ اسلام دقیقاً تأمل كنیم:

ما وقتی كه به سیره ی نبوی مراجعه می كنیم می بینیم آن حضرت در تمام دوره ی سیزده ساله ی مكه به احدی اجازه ی جهاد و حتی دفاع نداد، تا آنجا كه واقعاً مسلمانان به تنگ آمدند و با اجازه ی آن حضرت گروهی به حبشه مهاجرت كردند، اما سایرین ماندند و زجر كشیدند. تنها در سال دوم مدینه بود كه رخصت جهاد داده شد.

در دوره ی مكه مسلمانان تعلیمات دیدند، با روح اسلام آشنا شدند، ثقافت اسلامی در اعماق روحشان نفوذ یافت. نتیجه این شد كه پس از ورود در مدینه هركدام یك مبلّغ واقعی اسلام بودند و رسول اكرم كه آنها را به اطراف و اكناف می فرستاد، خوب از عهده برمی آمدند. هنگامی هم كه به جهاد می رفتند می دانستند برای چه هدف و ایده ای می جنگند. به تعبیر امیرالمؤمنین علیه السلام:

حَمَلوا بَصائِرَهُمْ عَلی اَسْیافِهِمْ [7].

همانا بصیرتها و اندیشه های روشن و حساب شده ی خود را بر شمشیرهای خود حمل می كردند.

چنین شمشیرهای آبدیده و انسانهای تعلیمات یافته بودند كه توانستند رسالت خود را در زمینه ی اسلام انجام دهند. وقتی كه تاریخ را می خوانیم و گفتگوهای این مردم را- كه تا چند سال پیش جز شمشیر و شتر چیزی را نمی شناختند- می بینیم، از اندیشه ی بلند و ثقافت اسلامی اینها غرق در حیرت می شویم.

در دوره ی خلفا، با كمال تأسف، بیشتر توجهات به سوی فتوحات معطوف شد غافل از اینكه به موازات باز كردن دروازه های اسلام به روی افراد دیگر و رو آوردن آنها به اسلام- كه به هر حال جاذبه ی توحید اسلام و عدل و مساوات اسلام، عرب و عجم را جذب می كرد- می بایست فرهنگ و ثقافت اسلامی هم تعلیم داده شود و افراد دقیقاً با روح اسلام آشنا شوند.

خوارج بیشتر عرب بودند و غیرعرب هم كم و بیش در میان آنها بود، ولی همه ی آنها (اعم از عرب و غیرعرب) جاهل مسلك و ناآشنا به فرهنگ اسلامی بودند؛ همه ی كسریهای خود را می خواستند با فشار آوردن بر روی ركوع و سجودهای طولانی جبران كنند. علی علیه السلام روحیه ی اینها را همین طور توصیف می كند، می فرماید:

جُفاةٌ طَغامٌ وَ عَبیدٌ اَقْزامٌ، جُمِعوا مِنْ كُلِّ اَوْبٍ وَ تُلُقِّطوا مِنْ كُلِّ شَوْبٍ، مِمَّنْ یَنْبَغی اَنْ یُفَقَّهَ وَ یُؤَدَّبَ وَ یُعَلَّمَ وَ یُدَرَّبَ وَ یُوَلّی عَلَیْهِ وَ یُؤْخَذَ عَلی یَدَیْهِ، لَیْسوا مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْاَنْصارِ وَ لا مِنَ الَّذینَ تَبَوَّؤُا الدّارَوَ الْایمانَ [8].

مردمی خشن، فاقد اندیشه ی عالی و احساسات لطیف؛ مردمی پست، برده صفت، اوباش كه از هر گوشه ای جمع شده اند و از هر ناحیه ای فراهم آمده اند. اینها كسانی هستند كه باید اول تعلیمات ببینند. آداب اسلامی به آنها تعلیم داده شود، در فرهنگ و ثقافت اسلامی خبرویّت پیدا كنند. باید بر اینها قیّم حكومت كند و مچ دستشان گرفته شود نه اینكه آزاد بگردند و شمشیرها را در دست نگه دارند و راجع به ماهیت اسلام اظهار نظر كنند.

اینها نه از مهاجرین اند كه از خانه های خود به خاطر اسلام مهاجرت كردند و نه از انصار كه مهاجرین را در جوار خود پذیرفتند.

پیدایش طبقه ی جاهل مسلك مقدس مآب كه خوارج جزئی از آنها بودند، برای اسلام گران تمام شد. گذشته از خوارج كه با همه ی عیبها از فضیلت شجاعت و فداكاری بهره مند بودند، عده ای دیگر از این تیپ متنسّك به وجود آمد كه این هنر را هم نداشت. اینها اسلام را به سوی رهبانیت و انزوا كشاندند، بازار تظاهر و ریا را رایج كردند. اینها چون آن هنر را نداشتند كه شمشیر پولادین بر روی صاحبان قدرت بكشند، شمشیر زبان را بر روی صاحبان فضیلت كشیدند؛ بازار تكفیر و تفسیق و نسبت بی دینی به هر صاحب فضیلت را رایج ساختند.

به هر حال یكی از بارزترین ممیّزات خوارج جهالت و نادانی شان بود. از مظاهر جهالتشان، عدم تفكیك میان ظاهر یعنی خط و جلد قرآن و معنی قرآن بود. لذا فریب نیرنگ ساده ی معاویه و عمرو عاص را خوردند.

در این مردم جهالت و عبادت توأم بود. علی می خواست با جهالت آنها بجنگد.

اما چگونه ممكن بود جنبه ی زهد و تقوا و عبادت اینها را از جنبه ی جهالتشان تفكیك كرد، بلكه عبادتشان عین جهالت بود. عبادت توأم با جهالت از نظر علی- كه اسلام شناس درجه ی اول است- ارزشی نداشت. لهذا آنها را كوبید و وجهه ی زهد و تقوا و عبادتشان نتوانست سپری در مقابل علی قرار گیرد.

خطر جهالت این گونه افراد و جمعیتها بیشتر از این ناحیه است كه ابزار و آلت دست زیركها قرار می گیرند و سد راه مصالح عالیه ی اسلامی واقع می شوند. همیشه منافقان بی دین، مقدسان احمق را علیه مصالح اسلامی برمی انگیزند؛ اینها شمشیری می گردند در دست آنها و تیری در كمان آنها.

چقدر عالی و لطیف علی علیه السلام این وضع اینها را بیان می كند، می فرماید:

ثُمَّ اَنْتُمْ شِرارُ النّاسِ وَ مَنْ رَمی بِهِ الشَّیْطانُ مَرامِیَهُ وَ ضَرَبَ بِهِ تیهَهُ [9].

همانا بدترین مردم هستید. شما تیرهایی هستید در دست شیطان كه از وجود پلید شما برای زدن نشانه ی خود استفاده می كند و به وسیله ی شما مردم را در حیرت و تردید و گمراهی می افكند.

گفتیم در ابتدا حزب خوارج برای احیای یك سنت اسلامی به وجود آمد اما عدم بصیرت و نادانی، آنها را بدین جا كشانید كه آیات قرآن را غلط تفسیر كنند و از آنجا ریشه ی مذهبی پیدا كردند و به عنوان یك مذهب و یك طریقه، موادی را ترسیم نمودند.

آیه ای است در قرآن كه می فرماید:

«إِنِ اَلْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ یَقُصُّ اَلْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ اَلْفاصِلِینَ. » [10].

در این آیه «حكم» از مختصات ذات حق بیان شده است، منتها باید دید مراد از حكم چیست. بدون تردید مراد از حكم در اینجا قانون و نظامات حیاتی بشر است.

در این آیه، حق قانونگذاری از غیر خدا سلب شده و آن را از شؤون ذات حق یا كسی كه ذات حق به او اختیارات بدهد می داند. اما خوارج حكم را به معنای حكومت كه شامل حكمیت نیز می شد گرفتند و برای خود شعاری ساختند و می گفتند: «لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ» . مرادشان این بود كه حكومت و حكمیت و رهبری نیز همچون قانونگذاری حق اختصاصی خداست و غیر از خدا احدی حق ندارد كه به هیچ نحو حَكَم یا حاكم میان مردم باشد، همچنانكه حق جعل قانون ندارد.

گاهی امیرالمؤمنین مشغول نماز بود و یا سر منبر برای مردم سخن می گفت؛ ندا در می دادند و به او خطاب می كردند كه «لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ، لا لَكَ وَ لِاَصْحابِكَ» یا علی! حق حاكمیت جز برای خدا نیست، تو را و اصحابت را نشاید كه حكومت یا حكمیت كنید.

او در جواب می گفت:

كَلِمَةُ حَقٍّ یُرادُ بِهَا الْباطِلُ. نَعَمْ اِنَّهُ لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ وَ لكِنْ هؤُلاءِ یَقولونَ لا اِمْرَةَ اِلاّ لِلّهِ، وَ اِنَّهُ لابُدَّ لِلنّاسِ مِنْ اَمیرٍ بَرٍّ اَوْ فاجِرٍ یَعْمَلُ فی اِمْرَتِهِ الْمُؤْمِنُ وَ یَسْتَمْتِعُ فیهَا الْكافِرُ وَ یُبَلِّغُ اللّهُ فیهَا الْاَجَلَ وَ یُجْمَعُ بِهِ الْفَیْ ءُ وَ یُقاتَلُ بِهِ الْعَدُوُّ وَ تَأْمَنُ بِهِ السُّبُلُ وَ یُؤْخَذُ بِهِ لِلضَّعیفِ مِنَ الْقَوِیِّ حَتّی یَسْتَریحَ بَرٌّ وَ یُسْتَراحَ مِنْ فاجِرٍ [11].

سخنی بحق است اما آنان از آن اراده ی باطل دارند. درست است، قانونگذاری از آن خداست اما اینها می خواهند بگویند غیر از خدا كسی نباید حكومت كند و امیر باشد. مردم احتیاج به حاكم دارند خواه نیكوكار باشد و خواه بدكار (یعنی حداقل و در فرض نبودن نیكوكار) . در پرتو حكومت او مؤمن كار خویش را (برای خدا) انجام می دهد و كافر از زندگی دنیای خویش بهره مند می گردد و خداوند مدت را به پایان می رساند. به وسیله ی حكومت و در پرتو حكومت است كه مالیاتها جمع آوری می گردد، با دشمن پیكار می شود، راهها امن می گردد، حق ضعیف و ناتوان از قوی و ستمكار گرفته می شود تا نیكوكار آسایش یابد و از شر بدكار آسایش به دست آید.

خلاصه آنكه قانون خود به خود اجرا نمی گردد؛ فرد یا جمعیتی می بایست تا برای اجرای آن بكوشند.

4. مردمی تنگ نظر و كوته دید بودند. در افقی بسیار پست فكر می كردند. اسلام و مسلمانی را در چهاردیواری اندیشه های محدود خود محصور كرده بودند. مانند همه ی كوته نظران دیگر مدعی بودند كه همه بد می فهمند و یا اصلاً نمی فهمند و همگان راه خطا می روند و همه جهنمی هستند. این گونه كوته نظران اول كاری كه می كنند این است كه تنگ نظری خود را به صورت یك عقیده ی دینی درمی آورند، رحمت خدا را محدود می كنند، خداوند را همواره بر كرسی غضب می نشانند و منتظر اینكه از بنده اش لغزشی پیدا شود و به عذاب ابد كشیده شود. یكی از اصول عقاید خوارج این بود كه مرتكب گناه كبیره (مثلاً دروغ یا غیبت یا شرب خمر) كافر است و از اسلام بیرون است و مستحق خلود در آتش است. علیهذا جز عده ی بسیار معدودی از بشر، همه مخلّد در آتش جهنم اند.

تنگ نظری مذهبی از خصیصه های خوارج است اما امروز آن را باز در جامعه ی اسلامی می بینیم. این همان است كه گفتیم خوارج شعارشان از بین رفته و مرده است اما روح مذهبشان كم و بیش در میان بعضی افراد و طبقات همچنان زنده و باقی است. بعضی از خشك مغزان را می بینیم كه جز خود و عده ای بسیار معدود مانند خود، همه ی مردم جهان را با دید كفر و الحاد می نگرند و دایره ی اسلام و مسلمانی را بسیار محدود خیال می كنند.

در فصل پیش گفتیم كه خوارج با روح فرهنگ اسلامی آشنا نبودند ولی شجاع بودند. چون جاهل بودند، تنگ نظر بودند و چون تنگ نظر بودند زود تكفیر و تفسیق می كردند تا آنجا كه اسلام و مسلمانی را منحصر به خود دانستند و سایر مسلمانان راكه اصول عقاید آنها را نمی پذیرفتند كافر می خواندند، و چون شجاع بودند غالباً به سراغ صاحبان قدرت می رفتند و به خیال خود آنها را امر به معروف و نهی از منكر می كردند و خود كشته می شدند.

و گفتیم در دوره های بعد، جمود و جهالت و تنسُّك و مقدس مآبی و تنگ نظری آنها برای دیگران باقی ماند اما شجاعت و شهامت و فداكاری از میان رفت. خوارج بی شهامت یعنی مقدس مآبان ترسو، شمشیر پولادین را به كناری گذاشتند و از امر به معروف و نهی از منكر صاحبان قدرت كه برایشان خطر ایجاد می كرد صرف نظر كردند و با شمشیر زبان به جان صاحبان فضیلت افتادند. هر صاحب فضیلتی را به نوعی متهم كردند، به طوری كه در تاریخ اسلام كمتر صاحب فضیلتی را می توان یافت كه هدف تیر تهمت این طبقه واقع نشده باشد. یكی را گفتند منكر خدا، دیگری را گفتند منكر معاد، سومی را گفتند منكر معراج جسمانی و چهارمی را گفتند صوفی، پنجمی را چیز دیگر و همین طور، به طوری كه اگر نظر این احمقان را ملاك قرار دهیم هیچ وقت هیچ دانشمند واقعی مسلمان نبوده است. وقتی كه علی تكفیر بشود، تكلیف دیگران روشن است. بوعلی سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، صدرالمتألهین شیرازی، فیض كاشانی، سیدجمال الدین اسدآبادی و اخیراً محمد اقبال پاكستانی از كسانی هستند كه از این جام جرعه ای به كامشان ریخته شده است.

بوعلی در همین معنی می گوید:

خواجه نصیرالدین طوسی كه از طرف شخصی مسمّی به «نظام العلماء» مورد تكفیر واقع شد، می گوید:

به هر حال، یكی از مشخصات و ممیّزات خوارج تنگ نظری و كوته بینی آنها بود كه همه را بی دین و لامذهب می خواندند. علی علیه این كوته نظری آنان استدلال كرد كه این چه فكر غلطی است كه دنبال می كنید؟ فرمود: پیغمبر، جانی را سیاست می كرد و سپس بر جنازه ی او نماز می خواند و حال آنكه اگر ارتكاب كبیره موجب كفر بود، پیغمبر بر جنازه ی آنها نماز نمی خواند زیرا بر جنازه ی كافر نماز خواندنجایز نیست و قرآن از آن نهی كرده است [12]. شرابخوار را حد زد و دست دزد را برید و زناكار غیرمحصن را تازیانه زد و بعد همه را در جرگه ی مسلمانها راه داد و سهمشان را از بیت المال قطع نكرد و آنها با مسلمانان دیگر ازدواج كردند. پیغمبر مجازات اسلامی را در حقشان جاری كرد اما اسمشان را از اسامی مسلمانها بیرون نبرد [13] فرمود: فرض كنید من خطا كردم و در اثر آن كافر گشتم؛ دیگر چرا تمام جامعه ی اسلامی را تكفیر می كنید؟ مگر گمراهی و ضلال كسی موجب می گردد كه دیگران نیز در گمراهی و خطا باشند و مورد مؤاخذه قرار گیرند؟ ! چرا شمشیرهایتان را بر دوش گذارده و بیگناه و گناهكار- به نظر خودتان- هر دو را از دم شمشیر می گذرانید [14]؟ ! .

در اینجا امیرالمؤمنین از دو نظر بر آنان عیب می گیرد و دافعه ی او از دو سو آنان را دفع می كند: یكی از این نظر كه گناه را به غیر مقصر نیز تعمیم داده اند و او را به مؤاخذه گرفته اند، و دیگری از این نظر كه ارتكاب گناه را موجب كفر و خروج از اسلام دانسته یعنی دایره ی اسلام را محدود گرفته اند كه هر كه پا از حدود برخی مقررات بیرون گذاشت از اسلام بیرون رفته است.

علی در اینجا تنگ نظری و كوته بینی را محكوم كرده و در حقیقت پیكار علی با خوارج، پیكار با این طرز اندیشه و فكر است نه پیكار با افراد، زیرا اگر افراد اینچنین فكر نمی كردند علی نیز اینچنین با آنها رفتار نمی كرد؛ خونشان را ریخت تا با مرگشان آن اندیشه ها نیز بمیرد، قرآن درست فهمیده شود و مسلمانان، اسلام و قرآن را آنچنان ببینند كه هست و قانونگذارش خواسته است.

در اثر كوته بینی و كج فهمی بود كه از سیاست قرآن به نیزه كردن گول خوردند و بزرگترین خطرات را برای اسلام به وجود آوردند و علی را كه می رفت تا ریشه ی نفاقها را بركند و معاویه و افكار او را برای همیشه نابود سازد، از جنگ بازداشتند و به دنبال آن چه حوادث شومی كه بر جامعه ی اسلامی رو آورد [15]! خوارج در اثر این كوته نظری، سایر مسلمانان را عملاً مسلمان نمی دانستند، ذبیحه ی آنها را حلال نمی شمردند، خونشان را مباح می دانستند، با آنها ازدواج نمی كردند.

---