در نهج البلاغه بر این معنی تأكید شده كه تقوا حفاظ و پناهگاه است نه زنجیر و زندان و محدودیت. بسیارند كسانی كه میان «مصونیت» و «محدودیت» فرق نمی نهند و با نام آزادی و رهایی از قید و بند، به خرابی حصار تقوا فتوا می دهند.

قدر مشترك پناهگاه و زندان «مانعیت» است، اما پناهگاه مانع خطرهاست و زندان مانع بهره برداری از موهبتها و استعدادها. این است كه علی علیه السلام می فرماید:

اِعْلَموا عِبادَ اللّهِ اَنَّ التَّقْوی دارُ حِصْنٍ عَزیزٍ، وَ الْفُجورَ دارُ حِصْنٍ ذَلیلٍ، لایَمْنَعُ اَهْلَهُ وَ لا یُحْرِزُ مَنْ لَجَأَ اِلَیْهِ. اَلا وَ بِالتَّقْوی تُقْطَعُ حُمَةُ الْخَطایا [1].

بندگان خدا! بدانید كه تقوا حصار و بارویی بلند و غیرقابل تسلط است، و بی تقوایی و هرزگی حصار و بارویی پست است كه مانع و حافظ ساكنان خود نیست و آن كس را كه به آن پناه ببرد حفظ نمی كند. همانا با نیروی تقوا نیش گزنده ی خطاكاریها بریده می شود.

علی علیه السلام در این بیان عالی خود گناه و لغزش را كه به جان آدمی آسیب می زند، به گزنده ای از قبیل مار و عقرب تشبیه می كند؛ می فرماید نیروی تقوا نیش این گزندگان را قطع می كند.

علی علیه السلام در برخی از كلمات تصریح می كند كه تقوا مایه ی اصلی آزادیهاست؛ یعنی نه تنها خود قید و بند و مانع آزادی نیست، بلكه منبع و منشأ همه ی آزادیهاست.

در خطبه ی 221 می فرماید:

فَاِنَّ تَقْوَی اللّهِ مِفْتاحُ سَدادٍ وَ ذَخیرَةُ مَعادٍ وَ عِتْقٌ مِنْ كُلِّ مَلَكَةٍ وَ نَجاةٌ مِنْ كُلِّ هَلَكَةٍ.

همانا تقوا كلید درستی و توشه ی قیامت و آزادی از هر بندگی و نجات از هر تباهی است.

مطلب روشن است؛ تقوا به انسان آزادی معنوی می دهد، یعنی او را از اسارت و بندگی هوا و هوس آزاد می كند، رشته ی آز و طمع و حسد و شهوت و خشم را از گردنش برمی دارد و به این ترتیب ریشه ی رقّیتها و بردگیهای اجتماعی را از بین می برد. مردمی كه بنده و برده ی پول و مقام و راحت طلبی نباشند، هرگز زیر بار اسارتها و رقّیتهای اجتماعی نمی روند.

در نهج البلاغه در باره ی آثار تقوا زیاد بحث شده است و ما لزومی نمی بینیم در باره ی همه ی آنها بحث كنیم. منظور اصلی این است كه مفهوم حقیقی تقوا در مكتب نهج البلاغه روشن شود تا معلوم گردد كه اینهمه تأكید نهج البلاغه بر روی این كلمه برای چیست.

در میان آثار تقوا كه بدان اشاره شده است، از همه مهمتر دو اثر است: یكی روشن بینی و بصیرت، و دیگر توانایی بر حل مشكلات و خروج از مضایق و شداید.

و چون در جای دیگر به تفصیل در این باره بحث كرده ایم [2]و بعلاوه از هدف این بحث كه روشن كردن مفهوم حقیقی تقواست بیرون است، از بحث در باره ی آنها خودداری می كنیم.

ولی در پایان بحث «تقوا» دریغ است كه از بیان اشارات لطیف نهج البلاغه در باره ی تعهد متقابل «انسان» و «تقوا» خودداری كنیم.

---