بازیافتن خود علاوه بر این دو جهت، یك شرط دیگر هم دارد و آن شناختن و بازیافتن علت و خالق و موجد خود است؛ یعنی محال است كه انسان بتواند خود را جدا از علت و آفریننده ی خود به درستی درك كند و بشناسد. علت واقعی هر موجود مقدم بر وجود اوست، از خودش به خودش نزدیكتر است.

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ اَلْوَرِیدِ. » [1].

«وَ اِعْلَمُوا أَنَّ اَللّهَ یَحُولُ بَیْنَ اَلْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ. » [2].

عرفای اسلامی روی این مطلب تكیه ی فراوان دارند كه معرفة النفس و معرفة اللّه از یكدیگر جدا نیست؛ شهود كردن نفس آنچنانكه هست- كه به تعبیر قرآن «دم الهی» است- ملازم است با شهود ذات حق. عرفا حكما را در مسائل معرفة النفس سخت تخطئه می كنند و گفته های آنها را كافی نمی دانند.

یكی از سؤالات منظوم كه از خراسان برای شیخ محمود شبستری آمد و او پاسخ آنها را به نظم گفت و گلشن راز از آنها به وجود آمد، در همین زمینه است. سؤال كننده می پرسد:

او در پاسخ به تفصیل بحث می كند و از آن جمله می گوید:

نظر به اینكه توضیح این مطلب نیازمند به بحث زیادی است و از سطح این مقاله بیرون است، ما از ورود در آن خودداری می كنیم. اجمالاً همین قدر می گوییم كه خود را شهود كردن هرگز از شهود خالق جدا نیست و این است معنی جمله ی معروف رسول اكرم كه مكرر به همین مضمون از علی علیه السلام نیز رسیده است: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ» [4].

و این است معنی سخن علی علیه السلام در نهج البلاغه كه وقتی كه از آن حضرت سؤال كردند: «هَلْ رَاَیْتَ رَبَّكَ؟ » آیا پروردگار خود را دیده ای؟ در پاسخ فرمود: «أَفَأَعْبُدُ ما لا أری » آیا چیزی را كه نمی بینم عبادت می كنم؟ آنگاه چنین توضیح داد:

لا تَراهُ الْعُیونُ بِمُشاهَدَةِ الْعِیانِ وَ لكِنْ تُدْرِكُهُ الْقُلوبُ بِحَقایِقِ الْایمانِ [5].

او هرگز با چشم دیده نمی شود ولی دلها با ایمانهای واقعی شهودی او را درك می كنند.

نكته ی بسیار جالبی كه از تعبیرات قرآن كریم استفاده می شود این است كه انسان آنگاه خود را دارد و از دست نداده كه خدا را داشته باشد؛ آنگاه خود را به یاد دارد و فراموش نكرده كه از خدا غافل نباشد و خدا را فراموش نكند. خدا را فراموش كردن ملازم است با خودفراموشی:

«وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِینَ نَسُوا اَللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ. » [6].

مولوی در دنبال قسمت اول اشعاری كه نقل كردیم می گوید:

حافظ می گوید:

از اینجا معلوم می شود كه چرا یاد خدا مایه ی حیات قلب است، مایه ی روشنایی دل است، مایه ی آرامش روح است، موجب صفا و رقت و خشوع و بهجت ضمیر آدمی است، باعث بیداری و آگاهی و هوشیاری انسان است. و چه زیبا و عمیق فرموده علی علیه السلام در نهج البلاغه:

اِنَّ اللّهَ تَعالی جَعَلَ الذِّكْرَ جِلاءً لِلْقُلوبِ، تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ وَ تَنْقادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعانَدَةِ، وَ ما بَرِحَ لِلّهِ عَزَّتْ الائُهُ فِی الْبُرْهَةِ بَعْدَ الْبُرْهَةِ وَ فی اَزْمانِ الْفَتَراتِ عِبادٌ ناجاهُمْ فی فِكَرِهِمْ وَ كَلَّمَهُمْ فی ذاتِ عُقولِهِمْ [7].

خدای متعال یاد خود را مایه ی صفا و جلای دلها قرار داده است. با یاد خدا دلها پس از سنگینی شنوا و پس از كوری بینا و پس از سركشی نرم و ملایم می گردد. همواره چنین بوده كه در فاصله ها خداوند بندگانی (ذاكر) داشته كه در اندیشه هاشان با آنان نجوا می كند و در عقلهایشان با آنان سخن می گوید.

---