در باب عبادت سخن آنقدر زیاد است كه اگر بخواهیم بسط دهیم دهها مقاله باید به آنها اختصاص دهیم. تنها به یك مطلب اشاره می كنیم و آن ارزش عبادت از نظر بازیافتن خود است.

به همان نسبت كه وابستگی و غرق شدن در مادیات انسان را از خود جدا می كند و با خود بیگانه می سازد، عبادت انسان را به خویشتن باز می گرداند. عبادت به هوش آورنده ی انسان و بیداركننده ی انسان است. عبادت، انسان غرق شده و محو شده در اشیاء را مانند نجات غریق از اعماق دریای غفلتها بیرون می كند. در عبادت و در پرتو یاد خداوند است كه انسان خود را آنچنان كه هست می بیند، به نقصها و كسریهای خود آگاه می گردد، از بالا به هستی و حیات و زمان و مكان می نگرد؛ و در عبادت است كه انسان به حقارت و پستی آمال و آرزوهای محدود مادی پی می برد و می خواهد خود را به قلب هستی برساند.

من همیشه به این سخن دانشمند معروف عصر خودمان، اینشتین، به اعجاب می نگرم. آنچه بیشتر مایه ی اعجاب است این است كه این دانشمند، متخصص در فیزیك و ریاضی است نه در مسائل روانی و انسانی و مذهبی و فلسفی. او پس از تقسیم مذهب به سه نوع، نوع سوم را كه مذهب حقیقی است «مذهب وجود» یا «مذهب هستی» می نامد و احساسی كه انسان در مذهب حقیقی دارد اینچنین شرح می دهد:

«در این مذهب فرد، كوچكی آمال و هدفهای بشر و عظمت و جلالی كه در ماورای پدیده ها در طبیعت و افكار تظاهر می نماید حس می كند. او وجود خود را یك نوع زندان می پندارد، چنانكه می خواهد از قفس تن پرواز كند و تمام هستی را یكباره به عنوان یك حقیقت واحد دریابد. » [1] ویلیام جیمز در باره ی نیایش می گوید:

«انگیزه ی نیایش نتیجه ی ضروری این امر است كه در عین اینكه درونی ترین قسمت از خودهای اختیاری و عملی هركس خودی از نوع اجتماعی است، با وجود این، مصاحب كامل خویش را تنها در جهان اندیشه می تواند پیدا كند. اغلب مردم، خواه به صورت پیوسته خواه تصادفی، در دل خود به آن رجوع می كنند. حقیرترین فرد در روی زمین با این توجه عالی خود را واقعی و باارزش می كند. » [2] اقبال لاهوری نیز سخنی عالی در مورد ارزش پرستش و نیایش از نظر بازیافتن خود دارد كه دریغ است نقل نشود؛ می گوید:

«نیایش به وسیله ی اشراق نفسانی، عملی حیاتی و متعارفی است كه به وسیله ی آن جزیره ی كوچك شخصیت ما وضع خود را در كل بزرگتری از حیات اكتشاف می كند. » [3] این مبحث دامنه دار را به همین جا پایان می دهیم.

---