و بعد خواهیم دید كه این اساساً اختصاص به صلح امام حسن ندارد، خود پیغمبر اكرم در سالهای اول بعثت تا آخر مدتی كه در مكه بودند و نیز ظاهراً تا سال دوم ورود به مدینه، روششان در مقابل مشركین روش مسالمت است؛ هرچه از ناحیه ی مشركین آزار و رنج و ناراحتی می بینند و حتی بسیاری از مسلمین در زیر شكنجه می میرند و مسلمین اجازه می خواهند كه با اینها وارد جنگ بشوند و می گویند دیگر بالاتر از این چیزی نیست، از این بدتر می خواهد وضع ما چه بشود، به آنها اجازه نمی دهد و حداكثر به آنان اجازه ی مهاجرت می دهد كه از حجاز به حبشه مهاجرت می كنند. ولی وقتی كه پیغمبر اكرم از مكه مهاجرت می كنند و به مدینه می روند، در آنجا آیه نازل می شود: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اَللّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» [1] خلاصه اجازه داده شد به این كسانی كه تحت شكنجه و ظلم قرار گرفته اند كه بجنگند.

آیا اسلام دین جنگ است یا دین صلح؟ اگر دین صلح است، تا آخر باید آن روش را ادامه می دادند و می گفتند اساساً جنگ كار دین نیست، كار دین فقط دعوت است، تا هر جا كه پیش رفت رفت، هر جا هم نرفت نرفت؛ و اگر اسلام دین جنگ است پس چرا در سیزده سال مكه به هیچ وجه اجازه ندادند كه مسلمین حتی از خودشان دفاع كنند، دفاع خونین؛ یا اینكه نه، اسلام، هم دین صلح [2]است و هم دین جنگ، در یك شرایطی نباید جنگید و در یك شرایطی باید جنگید. باز ما حضرت رسول را می بینیم كه در همان دوره ی مدینه هم در یك مواقعی با مشركین یا با یهود و نصاری می جنگد و در یك مواقع دیگر حتی با مشركین قرارداد صلح می بندد، همچنانكه در حدیبیه با همین مشركین مكه كه اَلَدُّ الخصام پیغمبر بودند و از همه ی دشمنهای پیغمبر سرسخت تر بودند، علیرغم تمایل تقریباً عموم اصحابش قرارداد صلح امضا كرد. باز در مدینه می بینیم پیغمبر با یهودیان مدینه قرارداد عدم تعرض امضا می كند. این حساب چه حسابی است؟

---