از اینجاست كه می توان مطلب را از نظر بحث تاریخی این طور عنوان كرد كه امام حسین را كی ها و چی ها شهید كردند؟ و همچنین كی ها و چی ها او را یاری كردند؟ اما اینكه كی ها شهید كردند یا كی ها یاری كردند، معلوم است ولی اینكه چی ها شهید كردند یا یاری، باید گفت: امام حسین را طمع مُلك ری و طمع پول (كه خولی گفت: «جِئْتُكَ بِغِنی الدَّهْرِ» ) و رشوه ی رؤسا (أمّا رُؤَساؤُهُمْ فَقَدْ اُعْظِمَتْ رِشْوَتُهُمْ وَ مُلِئَتْ غَرائِرُهُم) و جبن و مرعوبیت عامّه و میل به جبران محبت یزید (كه ابن زیاد می خواست كدورت یزید را از پدرش كه در ولایتعهد یزید تعلل كرد جبران كند) و خبث ذاتی امثال شمر و مستی و غرور و بدبختی و سبكسری شخص یزید و از همه بالاتر فراموشكاری عامّه ی مردم كه مسلمان بودند و معتقد و سیری به تاریخ شصت ساله ی خود نمی كردند و سابقه ها را فراموش كردند و گول ظاهر را می خوردند [شهید كرد] .

اینكه چی ها امام را یاری كردند، ایمان و توجه به تاریخ شصت ساله- كه از كلمات امثال زهیر پیداست- و حس فتوّت و مردانگی و ایمان به غیب و امثال اینها بود.