لازم است نكته ای را عرض كنم و آن این است: زمان حضرت صادق از نظر اسلامی یك زمان منحصر به فرد است، زمان نهضتها و انقلابهای فكری است بیش از نهضتها و انقلابهای سیاسی. زمان حضرت صادق از دهه ی دوم قرن دوم تا دهه ی پنجم قرن دوم است، یعنی پدرشان در سال 114 از دنیا رفته اند كه ایشان امام وقت شده اند و خودشان تا 148- نزدیك نیمه ی این قرن- حیات داشته اند. تقریباً یك قرن و نیم از ابتدای ظهور اسلام و نزدیك یك قرن از فتوحات اسلامی می گذرد. دو سه نسل از تازه مسلمانها از ملتهای مختلف وارد جهان اسلام شده اند. از زمان بنی امیه شروع شده به ترجمه ی كتابها. ملتهایی كه هر كدام یك ثقافت و فرهنگی داشته اند وارد دنیای اسلام شده اند. نهضت سیاسی یك نهضت كوچكی در دنیای اسلام بود، نهضتهای فرهنگی زیادی وجود داشت و بسیاری از این نهضتها اسلام را تهدید می كرد. زنادقه در این زمان ظهور كردند كه خود داستانی هستند، اینها كه منكر خدا و دین و پیغمبر بودند و بنی العباس هم روی یك حسابهایی به آنها آزادی داده بودند. مسأله ی تصوف به شكل دیگری پیدا شده بود. همچنین فقهایی پیدا شده بودند كه فقه را بر یك اساس دیگری (رأی و قیاس و غیره) به وجود آورده بودند. یك اختلاف افكاری در دنیای اسلام پیدا شده بود كه نظیرش قبلش نبود، بعدش هم پیدا نشد.

زمان حضرت صادق با زمان امام حسین از زمین تا آسمان تفاوت داشت. زمان امام حسین یك دوره ی اختناق كامل بود و لهذا از امام حسین در تمام مدت امامت ایشان آن چیزی كه به صورت حدیث نقل شده ظاهراً از پنج شش جمله تجاوز نمی كند.

برعكس، در زمان امام صادق در اثر همین اختلافات سیاسی و همین نهضتهای فرهنگی آنچنان زمینه ای فراهم شد كه نام چهار هزار شاگرد برای حضرت در كتب ثبت شده. لهذا اگر ما فرض كنیم (در صورتی كه فرضش هم غلط است) كه حضرت صادق در زمان خودش از نظر سیاسی در همان شرایطی بود كه امام حسین بود- در صورتی كه این طور هم نیست- از یك جهت دیگر یك تفاوت زیاد میان [موقعیت ] حضرت صادق و [موقعیت ] امام حسین بود. امام حسین- كه البته بر شهادتش آثارزیادی بار است- اگر شهید نمی شد چه بود؟ یك وجود معطّل در خانه و در به رویش بسته؛ ولی امام صادق اگر فرض هم كنیم كه شهید می شد و همان نتایج شهادت امام حسین بر شهادت او بار بود ولی در شهید نشدنش یك نهضت علمی و فكری را در دنیای اسلام رهبری كرد كه در سرنوشت تمام دنیای اسلام- نه تنها شیعه- مؤثر بوده است كه این را ان شاء اللّه در جلسه ی آینده برایتان عرض می كنم.