شاگرد دیگر امام هشام بن الحكم است. هشام بن الحكم یك اعجوبه است و بر تمام متكلمین زمان خودش برتری داشته و بر همه ی آنها پیروز بوده است. (من اینها را به شهادت كتب اهل تسنن عرض می كنم) . أبو الهذیل علاّف یك متكلم ایرانی فوق العاده قویّی است. شبلی نعمان در تاریخ علم كلام می نویسد احدی نمی توانست با أبو الهذیل مباحثه كند و او از تنها كسی كه می ترسید هشام بن الحكم بود. نَظّام كه او را از نوابغ روزگار شمرده اند و نظریاتی داشته كه امروز با نظریات جدید منطبق است (مثلاً در باب رنگ و بو معتقد است كه رنگ و بو از جسم مستقل است، یعنی رنگ و بو آن طور كه خیال می كردند عرضی است برای جسم، عرضی برای جسم نیست؛ مخصوصاً در باب بو معتقد است كه بو یك چیزی است كه در فضا پخش می شود) شاگرد هشام بوده (و نوشته اند كه این رأی را از هشام بن الحكم گرفت) و هشام بن الحكم خودش شاگردی از شاگردان امام صادق است.

حال، شما از مجموع اینها ببینید چه زمینه ای از نظر فرهنگی برای امام صادق فراهم بود و امام استفاده كرد، زمینه ای كه نه قبلش برای هیچ امامی فراهم بود و نه بعدش به آن اندازه فراهم شد. به مقدار كمی برای حضرت رضا فراهم بود. برای حضرت موسی بن جعفر كه دوباره وضع خیلی بد شد و مسأله ی زندان و غیره پیش آمد.

ائمه ی دیگر نیز همه به همان جوانی جوانمرگ می شدند؛ مسموم می شدند و از دنیا می رفتند. نمی گذاشتند اینها زنده بمانند و الاّ وضع محیط به گونه ای بود كه تا حدی مساعد بود. ولی برای امام صادق هر دو جهت حاصل شد، هم عمر حضرت طولانی شد (در حدود هفتاد سال) و هم محیط و زمان مساعد بود.

حال آیا این امر چقدر ثابت می كند تفاوت زمان امام صادق را با زمان سید الشهداء؟ یعنی چه زمینه هایی برای امام صادق فراهم بود كه برای سید الشهداء فراهم نبود؟ سید الشهداء یا باید تا آخر عمر در خانه بنشیند آب و نانی بخورد و برای خدا عبادت كند و در واقع زندانی باشد، و یا كشته شود؛ ولی برای امام صادق اینجور نبود كه یا باید كشته شود و یا در حال انزوا باشد، بلكه این طور بود كه یا باید كشته شود و یا از شرایط مساعد محیط حد اكثر بهره برداری را بكند. ما این مطلب را كه ائمه ی بعد آمدند و ارزش قیام امام حسین را ثابت و روشن كردند درك نمی كنیم. اگر امام صادق نبود امام حسین نبود (همچنانكه اگر امام حسین نبود امام صادق نبود) یعنی اگر امامصادق نبود ارزش نهضت امام حسین هم روشن و ثابت نمی شد. در عین حال امام صادق متعرض امر حكومت و خلافت نشد ولی همه می دانند كه امام صادق با خلفا كنار هم نیامد، مبارزه ی مخفی می كرد، نوعی جنگ سرد در میان بود، معایب و مثالب و مظالم خلفا، همه به وسیله ی امام صادق در دنیا پخش شد، و لهذا منصور تعبیر عجیبی درباره ی ایشان دارد [1]. می گوید: «هذَا الشَّجی مُعْتَرِضٌ فِی الْحَلْقِ. . . » جعفر بن محمد مثل یك استخوان است در گلوی من، نه می توانم بیرونش بیاورم و نه می توانم فرویش ببرم؛ نه می توانم یك مدركی از او به دست آورم كلكش را بكنم و نه می توانم تحملش كنم، چون واقعاً اطلاع دارم كه این مكتب بی طرفی كه او انتخاب كرده علیه ماست، زیرا كسانی كه از این مكتب به وجود می آیند همه شان علیه ما هستند، ولی مدركی هم از او به دست نمی آورم. آری، این تعبیر از منصور است: استخوانِ گیر كرده در گلو، نه می توانم بیرونش بیاورم و نه می توانم فرویش ببرم.

---