مطلب دیگری كه باید روشن شود این است كه مفكران اسلامی عقیده دارند كه در دین اسلام راز و رمزی وجود دارد كه به این دین خاصیت انطباق با ترقیات زمان بخشیده است؛ عقیده دارند كه این دین با پیشرفتهای زمان و توسعه ی فرهنگ و تغییرات حاصله از توسعه هماهنگ است. اكنون باید ببینیم آن راز و رمز چیست و به عبارت دیگر آن «پیچ و لولایی» كه در ساختمان این دین به كار رفته و به آن خاصیت تحرك بخشیده كه بدون آنكه نیازی به كنار گذاشتن یكی از دستورها باشد می تواند با اوضاع متغیر ناشی از توسعه ی علم و فرهنگ هماهنگی كند و هیچ گونه تصادمی میان آنها رخ ندهد، چیست؟ این مطلبی است كه در این مقاله باید روشن شود.

بعضی از خوانندگان توجه دارند و خودم بیش از همه متوجه هستم كه این مطلب جنبه ی فنی و تخصصی دارد و تنها در محیط اهل تخصص باید طرح شود. اما نظر به اینكه در میان پرسش كنندگان و علاقه مندان فراوان این مسأله- كه همواره با آنها مواجه هستیم- افراد بدبین زیادند و باور نمی كنند كه چنین خاصیتی در اسلام وجود داشته باشد، ما تا حدودی كه بدبینان را از بدبینی خارج كنیم و برای دیگران نمونه ای به دست دهیم وارد مطلب می شویم.

خوانندگان محترم برای اینكه بدانند این گونه بحثها از نظر دوراندیش علمای اسلام دور نمانده، می توانند به كتاب بسیار نفیس تنبیه الامة تألیف مرحوم آیة اللّه نائینی (اعلی اللّه مقامه) و به مقاله ی گرانبهای «ولایت و زعامت» به قلم استاد و علامه ی بزرگ معاصر آقای طباطبایی (مدّ ظلّه) كه در كتاب مرجعیت و روحانیت چاپ شده است و هر دو كتاب به زبان فارسی است مراجعه نمایند.

راز اینكه دین مقدس اسلام با قوانین ثابت و لایتغیری كه دارد با توسعه ی تمدن و فرهنگ سازگار است و با صور متغیر زندگی قابل انطباق است چند چیز است و ماقسمتی از آنها را شرح می دهیم.