تاریخ فقهای شیعه را از زمان غیبت صغرا (260- 320) آغاز می كنیم به دو دلیل: یكی اینكه عصر قبل از غیبت صغرا عصر حضور ائمه اطهار است و در عصر حضور هر چند فقها- و به معنی صحیح كلمه، مجتهدین و ارباب فتوا- كه ائمه اطهار آنها را به فتوا دادن تشویق می كرده اند بوده اند، ولی خواه ناخواه فقها به علت حضور ائمه اطهار علیهم السلام تحت الشعاع بوده اند، یعنی مرجعیت آنها در زمینه دست نارسی به ائمه بوده است و مردم حتی الامكان سعی می كردند به منبع اصلی دست یابند و خود آن فقها نیز مشكلات خود را تا حد مقدور و ممكن با توجه به بُعد مسافتها و سایر مشكلات با ائمه اطهار در میان می گذاشتند. دیگر اینكه علی الظاهر فقه مدوّن ما منتهی می شود به زمان غیبت صغرا، یعنی تألیف و اثری فقهی قبل از آن دوره از فقهای شیعه فعلاً در دست نداریم یا این بنده اطلاع ندارد.

ولی به هر حال در شیعه نیز فقهای بزرگی در عصر ائمه اطهار وجود داشته اند كه با مقایسه با فقهای معاصر آنها از سایر مذاهب ارزش آنها معلوم و مشخصمی شود. «ابن الندیم» فنّ پنجم از مقاله ششم كتاب بسیار نفیس خود را كه به نام فهرست ابن الندیم شهرت و اعتبار جهانی دارد اختصاص داده به «فقهاء الشیعه» و در ذیل نامهای آنها از كتابهای آنها در حدیث یا فقه یاد می كند. درباره حسین بن سعید اهوازی و برادرش می گوید: «اوسع اهل زمانهما علماً بالفقه و الاثار و المناقب» . یا درباره علی بن ابراهیم قمی می گوید: «من العلماء الفقهاء» . و درباره محمد بن حسن بن احمد بن الولید قمی می گوید: «وله من الكتب كتاب الجامع فی الفقه. » ولی ظاهراً كتب فقهیه آنها به این شكل بوده است كه در هر بابی احادیثی كه آنها را معتبر می دانسته اند و بر طبق آنها عمل می كرده اند ذكر می كرده اند؛ آن كتابها، هم حدیث بود و هم نظر مؤلف كتاب.

محقق حلّی در مقدمه معتبر می گوید:

نظر به اینكه فقهای ما رضوان اللّه علیهم زیادند و تألیفات فراوان دارند و نقل اقوال همه آنها غیر مقدور است، من به سخن مشهورین به فضل و تحقیق و حسن انتخاب اكتفا كرده ام و از كتب این فضلا به آنچه اجتهاد آنها در كتابها هویداست و مورد اعتماد خودشان بوده است اكتفا كرده ام. از جمله كسانی كه نقل می كنم (از قدمای زمان ائمه) حسن بن محبوب، احمد بن ابی نصر بزنطی، حسین بن سعید (اهوازی) ، فضل بن شاذان (نیشابوری) ، یونس بن عبد الرحمن و از متأخران محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق) و محمد بن یعقوب كلینی و از اصحاب فتوا علی بن بابویه قمی، اسكافی، ابن ابی عقیل، شیخ مفید، سیدمرتضی علَم الهدی و شیخ طوسی است. . .

محقق با آنكه گروه اول را اهل نظر و اجتهاد و انتخاب می داند آنها را به نام اصحاب فتوا یاد نمی كند، زیرا كتب آنها در عین اینكه خلاصه ی اجتهادشان بوده است به صورت كتاب حدیث و نقل بوده است نه به صورت فتوا. اینك ما بحث خود را از مفتیان اوّلی كه در زمان غیبت صغرا بوده اند آغاز می كنیم:

1. علی بن بابویه قمی متوفّا در سال 329، مدفون در قم، پدر شیخ محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق است كه در نزدیكی شهر ری مدفون است. پسر، محدث است و پدر فقیه و صاحب فتوا. معمولاً این پدر و پسر به عنوان «صدوقین» یاد می شوند.

2. یكی دیگر از فقهای بنام و معروف آن زمان كه معاصر با علی بن بابویه قمی است بلكه اندكی بر او تقدم زمانی دارد «عیّاشی سمرقندی» صاحب تفسیر معروف است. او مردی جامع بوده است. گرچه شهرتش به تفسیر است او را از فقها شمرده اند. كتب زیادی در علوم مختلف و از آن جمله در فقه دارد. ابن الندیم در الفهرست می گوید: «كتب او در خراسان رواج فراوان دارد. » در عین حال ما تاكنون ندیده ایم كه در فقه آراء او نقل شده باشد. شاید كتب فقهی او از بین رفته است.

عیاشی ابتدائاً سنی بود و بعد شیعه شد. ثروت فراوانی از پدر به او ارث رسید و او همه آنها را خرج جمع آوری و نسخه برداری كتب و تعلیم و تعلم و تربیت شاگرد كرد.

بعضی جعفر بن قولویه را كه استاد شیخ مفید بوده است (در فقه) همدوره علی بن بابویه و قهراً از فقهای دوره غیبت صغرا شمرده اند و گفته اند كه جعفر بن قولویه شاگرد سعد بن عبد اللّه اشعری معروف بوده است [1]. ولی با توجه به اینكه او استاد شیخ مفید بوده است و در سال 367 و یا 368 درگذشته است نمی توان او را معاصر علی بن بابویه و از علمای غیبت صغرا شمرد. آن كه از علمای غیبت صغراست پدرش محمد بن قولویه است.

3. ابن ابی عقیل عمّانی. گفته اند یمنی است. عمّان از سواحل دریای یمن است.

تاریخ وفاتش معلوم نیست. در آغاز غیبت كبرا می زیسته است.

بحرالعلوم گفته است كه او استاد جعفر بن قولویه بوده است و جعفر بن قولویه استاد شیخ مفید بوده است. این قول از قول بالا كه جعفر بن قولویه را همدوره علی بن بابویه معرفی كرده است اقرب به تحقیق است. آراء ابن ابی عقیل در فقه زیاد نقل می شود. او از چهره هایی است كه مكرر به نام او در فقه برمی خوریم.

4. ابن جنید اسكافی. از اساتید شیخ مفید است. گویند كه در سال 381 درگذشته است. گفته اند كه تألیفات و آثارش به پنجاه می رسد. فقها از ابن الجنید و ابن ابی عقیل سابق الذكر به عنوان «القدیمین» یاد می كنند. آراء ابن الجنید همواره در فقه مطرح بوده و هست.

5. شیخ مفید. نامش محمد بن محمد بن نُعمان است. هم متكلم است و هم فقیه.

ابن الندیم در فن دوم از مقاله پنجم الفهرست كه درباره متكلمین شیعه بحث می كند از او به عنوان «ابن المعلم» یاد می كند و ستایش می نماید. در سال 336 متولد شده و در 413 درگذشته است. كتاب معروف او در فقه به نام مُقْنِعَه است و چاپ شده و موجود است. شیخ مفید از چهره های بسیار درخشان شیعه در جهان اسلام است.

ابویعلی جعفری كه داماد مفید بوده است گفته است كه مفید شبها مختصری می خوابید، باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن مجید می گذرانید.

شیخ مفید شاگرد شاگرد ابن ابی عقیل است.

6. سید مرتضی معروف به علَم الهدی، متولد 355 و متوفای 436. علامه حلّی او را «معلم شیعه امامیه» خوانده است. مردی جامع بوده است. هم ادیب بوده و هم متكلم و هم فقیه. آراء فقهی او مورد توجه فقهاست.

كتاب معروف او در فقه یكی كتاب انتصار است و دیگر كتاب جمل العلم و العمل .

او و برادرش «سید رضی» جامع نهج البلاغه نزد شیخ مفید سابق الذكر تحصیل كرده اند.

---