ما برای اینكه با فقه آشنایی مختصری پیدا كنیم لازم است كه با ابواب و رئوس مسائل فقه آشنا شویم. قبلاً گفتیم كه دایره فقه بسیار وسیع است، زیرا شامل همه موضوعاتی است كه اسلام در آن موارد دستور عملی دارد.

از میان تعلیمات اسلامی تنها معارف اسلامی و دیگر اخلاق و تربیت اسلامی است كه از حوزه فقه خارج است. آنچه در دایره فقه مطرح می شود، امروز در علوم متعدد و متنوع مطرح است و درباره آنها تحقیق و كاوش می شود.

اولین مطلبی كه لازم است یادآوری شود این است كه آیا این مسائل گسترده فقهی به نحوی دسته بندی شده و تقسیمی بر مبنای صحیح روی آنها صورت گرفته است یا خیر؟ .

پاسخ این است كه متأسفانه خیر. تقسیم و دسته بندی معروف همان است كه محقق حلّی صاحب شرایع در كتاب شرایع آورده است و شهید اول در كتاب قواعد اندكی درباره آن توضیحاتی داده است. عجیب این است كه شارحان زبردست كتاب شرایع از قبیل شهید ثانی در مسالك وسید محمد نوه او در كتاب مدارك و شیخ محمد حسن نجفی در جواهر كوچكترین تفسیر و توضیحی درباره تقسیم محقق نكرده و نداده اند! خود شهید اول نیز در كتاب لُمعه از روش محقق پیروی نكردهاست.

به هر حال دسته بندی و تقسیم محقق بدین گونه است كه ابواب فقه را بر چهار قسم دانسته است: عبادات، عقود، ایقاعات، احكام.

این تقسیم بر این اساس است كه كارهایی كه انسان باید بر میزان شرعی آنها را انجام دهد یا به نحوی است كه قصد تقرب به خداوند در آنها شرط شده است، یعنی صرفاً برای خدا باید انجام شود و اگر قصد و غرضی دیگر در كار باشد تكلیف ساقط نمی شود و باید دوباره صورت گیرد، یا چنین نیست.

اگر از نوع اول باشد «عبادت» نامیده می شود مانند نماز و روزه و خمس و زكات و حج و غیره. این گونه كارها را در فقه «عبادات» می نامند.

اما اگر از نوع دوم باشد، یعنی قصد قربت شرط صحت آن نباشد و فرضاً به قصد و غرضی دیگر نیز صورت گیرد صحیح است، بر دو قسم است: یا این است كه وقوع آن موقوف به اجرای صیغه خاص نیست و یا هست.

اگر موقوف به اجرای صیغه خاص نباشد «احكام» نامیده می شوند، مانند ارث، حدود، دیات و غیره، و اگر موقوف به اجرای صیغه خاص باشد این نیز به نوبه خود دو نوع است: یا این است كه آن صیغه باید وسیله دو طرف خوانده شود، یكی طرف ایجاب باشد و دیگری طرف قبول، و یا آنكه نیازی به دو طرف ندارد، صیغه ای است یكجانبه.

اگر از نوع اول باشد «عقد» نامیده می شود، مانند بیع و اجاره و نكاح كه یك طرف ایجاب می كند و طرف دیگر قبول. و اگر صرفاً یك فرد به تنهایی می تواند اجرا كند بدون نیاز به طرف دیگر «ایقاع» نامیده می شود. مانند «ابراء» یعنی صرف نظر كردن از طلب خود، یا طلاق و یا عِتق. ما بعداً درباره این تقسیم و سایر تقسیمات بحث خواهیم كرد.

محقق حلّی در این تقسیم بندی مجموع ابواب فقه را چهل و هشت باب قرار داده است. ده باب را «عبادات» ، پانزده باب را «عقود» ، یازده باب را «ایقاعات» و دوازده باب را «احكام» خوانده است. ولی بعداً خواهیم دید كه عملاً این شماره ها بهم خورده است.

ضمناً این نكته ناگفته نماند كه در قرن اول و دوم هجری كتبی كه نوشته می شد، درباره یك یا چند موضوع فقهی نوشته می شد نه درباره همه موضوعات. مثلاً دركتب تراجِم می خوانیم كه فلان شخص كتابی در «صلوة» و فلان شخص دیگر كتابی در «اجاره» و سومی كتابی در «نكاح» نوشته است. از این رو در دوره های بعد نیز كه جوامع فقهی (یعنی كتب جامع همه دوره فقه) نوشته شد ابواب فقه هركدام تحت عنوان «كتاب» یاد می شود. رسم بر این است كه بجای اینكه بنویسند «باب الصلوة» یا «باب الحج» می نویسند «كتاب الصلوة» یا «كتاب الحج» .

اكنون ما ابواب و رئوس مسائل فقهی را به ترتیب شرایع محقق حلّی و به نقل از آن كتاب ذكر می كنیم.