الهامی كه من می خواهم از شیخ الطائفه بگیرم و بازگو كنم مربوط است به یك جنبه از جنبه های شخصیت اسلامی او و آن، جنبه فقاهت و اجتهاد آن مرد بزرگ است. شیخ طوسی یكی از مجتهدان و فقهای طراز اول اسلام است و بحق شیعه امامیه او را بزرگ خود (شیخ الطائفه) نامیده است. شیخ الطائفه فقیه است ولی نه یك فقیه عادی، بلكه فقیهی كه تحولی شگرف در فقه به وجود آورد. فقه اسلامی، چه در نحله ی شیعی و چه در نحله ی سنی، مانند هر علم زنده دیگر دورانهای تحول و تكامل را طی كرده است و در برخی مراحل مانند هر موجود زنده ی متحول و متكامل جهشهایی و دگرگونیهایی پیدا كرده و تغییرات كمّی منتهی به تغییری كیفی شده است. یكی از این جهشها و دگرگونیها در فقه نحله ی شیعی امامی به دست این مرد بزرگوار صورت گرفته است.

از نظر من جهشها و تغییرات كیفی فقه شیعی از روزی كه فقها وظیفه اجتهاد را بر عهده گرفتند در سه مرحله صورت گرفته است: مرحله اول در اوائل قرن پنجم به دست شیخ طوسی، مرحله دوم در قرن هفتم به دست محقق حلّی و علامه حلّی و مخصوصاً علامه حلّی از نظر اصول فقه و جدا كردن حساب احادیث صحاح و ضعاف از یكدیگر، و مرحله سوم در قرن سیزدهم هجری به وسیله خاتم المتأخرین حاج شیخ مرتضی انصاری انجام یافت و اگر جنبه های مبارزه با قشریگری را در نظر بگیریم و سهم عظیم استاد المجتهدین وحید بهبهانی را در مبارزه با جمود اخباریگری فراموش نكنیم و مخصوصاً به طرد مكتب اخباریگری از فقه شیعه توجه كنیم باید یك مرحله دیگر اضافه نماییم و آن در قرن دوازدهم به وسیله وحید بهبهانی است.

البته بیان بالا به معنی این نیست كه شخصیتهای نامبرده لزوماً اهمیت و عظمت بیشتری از شخصیتهای عظیم دیگر فقه شیعی دارند زیرا هر جهش و تحول كیفی مسبوق است به یك سلسله شرایط و آمادگیهای پیشین، و بسا سهم كسانی كه شرایط را آماده و مهیّا كرده اند بیشتر است از كسانی كه به دست آنها و به وسیله آنها این جهشها صورت گرفته است. به اصطلاح، اینها جزء اخیر علت تامّه اند. اگر درباره هركس بتوان تردید كرد درباره شیخ طوسی نمی توان تردید كرد.

عظمت و شخصیت او به حدی است كه گفته اند تا صدسال بعد از او هر فقیه و مجتهدی ظهور كرد عملاً مقلّد شیخ الطائفه بوده است.