مسئله ای ما در فقه داریم كه از مسلّمات فقه ماست و آن اینكه تقلید میّت ابتدائاً جایز نیست. تقلید میّت اگر جایز باشد فقط در ادامه دادن تقلید كسی است كه در زمان حیاتش از او تقلید می كرده اند و حالا مرده است. تازه، ادامه دادن تقلید میّت هم باید با اجازه و تصویب مجتهد حیّ باشد. من به ادلّه فقهی این مسئله كاری ندارم، همین قدر می گویم بسیار فكر اساسی است اما به شرط اینكه هدف این مسئله روشن شود.

فایده اول این فكر این است كه وسیله ای است برای بقای حوزه های علمی دینی كه ادامه پیدا كند و علوم اسلامی محفوظ بماند، نه تنها محفوظ بماند بلكه روز به روز پیش برود و تكامل پیدا كند و مشكلات حل نشده حل شود.

این طور نیست كه همه مشكلات ما در قدیم به وسیله علما حل شده و دیگر اشكالی و كاری نداریم. ما هزاران معما و مشكل در كلام و تفسیر و فقه و سایر علوم اسلامی داریم كه بسیاری از آنها به وسیله علمای بزرگ در گذشته حل شده و بسیاری باقی مانده و وظیفه آیندگان است كه حل كنند و تدریجاً در هر رشته ای كتابهایی بهتر و جامعتر بنویسند و این رشته را ادامه بدهند و جلو ببرند، همان طوری كه در گذشته نیز تدریجاً تفسیر را جلو بردند، كلام را جلو بردند، فقه را جلو بردند.

این قافله نباید در سیر خود توقف كند. پس تقلید مردم از مجتهدین زنده و توجه به آنها یك وسیله ای است برای ابقاء و تكامل علوم اسلامی.

علت دیگر این است كه مسلمین هر روز با مسائل جدید در زندگی خودشان روبرو می شوند و نمی دانند تكلیفشان در این مسائل چیست. فقهای زنده و زنده فكری لازم است كه به این حاجت بزرگ پاسخ بدهند. در یكی از اخبار اجتهاد و تقلید آمده: «وَ اَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ فَارْجِعوا فیها اِلی رُواةِ اَحادیثِنا [1]» . حوادث واقعه همان مسائل جدید است كه دوره به دوره و قرن به قرن و سال به سال پیش می آید.

مطالعه و تتبع در كتب فقهیه در دوره ها و قرون مختلف می رساند كه تدریجاً برحسب احتیاجات مردم مسائل جدیدی وارد فقه شده و فقها در مقام جوابگویی برآمده اند و به همین جهت تدریجاً بر حجم فقه افزوده شده.

اگر كسی محققانه حساب كند می تواند بفهمد كه مثلاً فلان مسئله و فلان مسئله در چه قرنی و در چه منطقه ای روی چه احتیاجی وارد فقه شده. اگر مجتهد زنده به مسائل جدید پاسخ ندهد چه فرقی بین تقلید زنده و مرده است؟ ! بهتر اینكه از بعضی از اموات مثل شیخ انصاری كه به اعتراف خود مجتهدین زنده از همه آنها عالمتر و محقق تر بوده تقلید كنند.

اساساً «رمز اجتهاد» در تطبیق دستورات كلی با مسائل جدید و حوادث متغیر است. مجتهد واقعی آن است كه این رمز را به دست آورده باشد، توجه داشته باشد كه موضوعات چگونه تغییر می كند و بالتبع حكم آنها عوض می شود. والا تنها در مسائل كهنه و فكرشده فكر كردن و حداكثر یك «علی الاقوی » را تبدیل به «علی الاحوط» كردن و یا یك «علی الاحوط» را تبدیل به «علی الاقوی» كردن هنری نیست و اینهمه جار و جنجال لازم ندارد.

اجتهاد البته شرایط و مقدمات زیادی دارد. مجتهد علوم مختلفی را باید طی كرده باشد، از ادبیات عرب و منطق و اصول فقه و حتی تاریخ اسلام و فقه سایر فرق اسلامی. و مدتها ممارست لازم است تا یك فقیه واقعی و حسابی پیدا شود. تنها با خواندن چند كتاب ادبی در نحو و صرف و معانی و بیان و منطق و بعد سه چهار كتاب معین از سطوح از قبیل فرائد و مكاسب و كفایه و بعد چند سال درس خارج، كسی نمی تواند طبق معمول ادعای اجتهاد كند و كتاب وسائل و جواهر را جلویش بگذارد و پشت سر هم فتوا بدهد. باید راستی از تفسیر و از حدیث یعنی از چندین هزار حدیث كه در طول 250 سال از زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله تا زمان امام عسكری علیه السلام صادر شده، و محیط صدور این احادیث یعنی تاریخ اسلام، و فقه سایر فرق اسلامی و از رجال و طبقات رُوات آگاهی داشته باشد.

آیت اللّه بروجردی اعلی اللّه مقامه براستی فقیه بود. من عادت ندارم از كسی نام ببرم. ایشان هم تا زنده بودند در سخنرانیهایم از ایشان نام نبرده ام ولی حالا كهایشان رفته اند و مطمعی نیست می گویم كه این مرد به راستی یك فقیه ممتاز و مبرّز بود، بر همه این رشته ها از تفسیر و حدیث و رجال و درایه و فقه سایر فرق اسلامی احاطه و تسلط داشت.

---