پیشنهاد دیگری هم داریم كه عرض می كنم و معتقدم این مطالب هر اندازه گفته شود بهتر است و آن اینكه در دنیا در عین اینكه رشته های تخصصی در همه علمها پیدا شده و موجب پیشرفتها و ترقیات محیّرالعقول شده، یك امر دیگر نیز عملی شده كه آن هم به نوبه خود یك عامل مهمی برای ترقی و پیشرفت بوده و هست و آن موضوع همكاری و همفكری بین دانشمندان طراز اول و صاحب نظران هر رشته است. در دنیای امروز دیگر فكر فرد و عمل فرد ارزش ندارد، از تك روی كاری ساخته نیست، علما و دانشمندان هر رشته دائماً مشغول تبادل نظر با یكدیگرند، محصول فكر و اندیشه خود را در اختیار سایر اهل نظر قرار می دهند. حتی علمای قاره ای با علمای قاره دیگر همفكری و همكاری می كنند. در نتیجه ی این همكاریها و همفكریها و تبادل نظرها بین طراز اول ها، اگر نظریه مفید و صحیحی پیدا شود زودتر منتشر می شود و جا باز می كند و اگر نظریه باطلی پیدا شود زودتر بطلانش روشن می شود و محومی گردد، دیگر سالهاشاگردان آن صاحب نظر در اشتباه باقی نمی مانند. متأسفانه در میان ما هنوز نه تقسیم كار و تخصص پیدا شده، نه همكاری و نه همفكری، و بدیهی است كه با این وضع انتظار ترقی و حل مشكلات نمی توان داشت.

راجع به مشاوره علمی و تبادل نظر هرچند به قدری واضح است كه احتیاج به استدلال ندارد، اما برای اینكه دانسته شود در خود اسلام این پیش بینی ها و دستورهای مترقیانه هست به آیه ای از قرآن و به جمله هایی از نهج البلاغه اشاره می كنم.

در خود قرآن در سوره مباركه شوری می فرماید: وَ اَلَّذِینَ اِسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا اَلصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ [1]. این آیه كریمه مؤمنین و پیروان اسلام را این طور وصف می كند: دعوت حق را اجابت می كنند، نماز را بپا می دارند، كار خود را با شَور و همفكری انجام می دهند و از آنچه به آنها عنایت كرده ایم انفاق می كنند. پس، از نظر اسلام همفكری و تبادل نظر یكی از اصول زندگی اهل ایمان و پیروان اسلام است.

در نهج البلاغه می فرماید:

«وَاعْلَموا اَنَّ عِبادَ اللّهِ الْمُسْتَحْفِظینَ عِلْمَهُ یَصونونَ مَصونَهُ وَ یُفَجِّرونَ عُیونَهُ، یَتَواصَلونَ بِالْوِلایَةِ وَ یَتَلاقَوْنَ بِالَْمحَبَّةِ وَ یَتَساقَوْنَ بِكَأْسٍ رَوِیَّةٍ وَ یَصْدُرونَ بِرِیَّةٍ [2]» .

بدانید كه آن دسته از بندگان خدا كه علم خدا به آنها سپرده شده، سرّ خدا را نگه می دارند و چشمه های او را جاری می سازند (یعنی چشمه های علم را به روی مردم باز می كنند) ، با یكدیگر رابطه دوستی و عواطف محبت آمیز دارند، با گرمی و بشاشت و محبت با یكدیگر ملاقات می كنند و یكدیگر را از جام اندوخته های علمی و فكری خود سیراب می نمایند، این یكی از جام اندوخته های فكر خود و نظر خود به آن یكی می دهد و آن یكی به این یكی، در نتیجه همه سیراب و ارضاء شده بیرون می آیند.

اگر شورای علمی در فقاهت پیدا شود و اصل تبادل نظر به طور كامل جامه عمل بپوشد، گذشته از ترقی و تكامل كه در فقه پیدا می شود بسیاری از اختلاف فتواها از بین می رود.

چاره ای نیست، اگر مدعی هستیم كه فقه ما نیز یكی از علوم واقعی دنیاست باید از اسلوبهایی كه در سایر علوم پیروی می شود پیروی كنیم. اگر پیروی نكنیم معنایش این است كه از ردیف علوم خارج است.

پیشنهادهای مفید و لازم دیگری هم داشتم كه وقت گذشت و نمی توانم ذكر كنم، زیرا در حدود سه ربع ساعت دیگر وقت می گیرد، و می دانم راه بعضی از آقایان دور است تا به منزل برسند.

آیه ای كه در طلیعه سخن خواندم این آیه كریمه بود: فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ . این آیه كریمه صریحاً دستور می دهد كه گروهی از مسلمین می بایست در دین تفقّه كنند و دیگران را از تفقّه خود بهره مند سازند.

تفقّه از ماده «فقه» است. معنای فقه، مطلق فهم نیست، بلكه فهم عمیق و بصیرت كامل به حقیقت یك چیز را فقه می گویند. «راغب» در مفردات می گوید: «الفقه هو التوصل الی علم غائب بعلم شاهد» یعنی فقه این است كه از یك امر ظاهر و آشكار به یك حقیقت مخفی و پنهان پی برده شود. در تعریف «تفقّه» می گویند: «تَفَقَّهَ اِذا طَلَبَهُ فَتَخَصَّصَ بِهِ» یعنی طلب كرد چیزی را و در آن تخصص پیدا كرد.

این آیه به مسلمانان می گوید كه در فهم دین سطحی نباشند، عمیق فكر كنند، به معنا و روح دستورها پی برند.

این آیه كریمه مدرك اجتهاد و فقاهت است و همین آیه كریمه سند پیشنهادهای ماست. همچنانكه به حكم این آیه كریمه بساط اجتهاد و تفقّه در اسلام پهن شده است، به حكم همین آیه باید این بساط گسترده تر شود، به ضرورتها بیشتر توجه شود، شورای فقهی عملاً وارد كار شود، تك رویها منسوخ گردد، رشته ها تخصصی شود تا فقه ما راه تكامل خود را ادامه دهد.

---