بنابراین، این تفاوت میان توحید- ولو توحید را از حقوق انسانها بدانیم- با غیر توحید، مثلاً آزادی، وجود دارد. آزادی را به زور می شود به مردم داد زیرا جلوی متجاوز را به زور می توان گرفت، طبعاً اینها آزادند. پس ملتی را می شود با زور آزاد كرد چون با زور جلوی متجاوز گرفته می شود. ولی آزادگی و روحآزادیخواهی را نمی شود به زور تحمیل كرد. نمی توانیم كسی را با زور به چیزی معتقد كنیم و ایمان به چیزی را در دل او با زور به وجود بیاوریم. این است معنی لاإِكْراهَ فِی اَلدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ اَلرُّشْدُ مِنَ اَلْغَیِّ در دین اكراه و اجبار نیست. اینكه قرآن می گوید در دین اجبار نیست، نمی خواهد بگوید دین را می شود با اجبار تحمیل كرد ولی با اینكه می شود با اجبار تحمیل كرد شما تحمیل نكنید بگذارید مردم بدون اجبار دیندار باشند، بلكه از این باب است كه دین را با اجبار نمی شود تحمیل كرد. آنكه با اجبار تحمیل بشود دین نیست.

قرآن در جواب آن عده اعراب بدوی كه تازه اسلام اختیار كرده بودند بدون اینكه ماهیت اسلام را درك كنند و بدون اینكه اسلام در دلشان نفوذی پیدا كرده باشد و آمده بودند دعوی ایمان می كردند می گوید: قالَتِ اَلْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا یَدْخُلِ اَلْإِیمانُ فِی قُلُوبِكُمْ [1](اعراب در اصطلاح قرآن یعنی بادیه نشینها) بادیه نشینان آمده اند اظهار می دارند كه ما ایمان آورده ایم، به آنها بگو كه شما ایمان نیاورده اید، شما بگوییدأَسْلَمْنااسلام آورده ایم، یعنی بگویید اقرار لفظی به اسلام كرده ایم، ما كاری كردیم كه حكم ظاهری یك مسلمان را داریم یعنی شهادتین را بر زبان جاری كردیم، پس در جمع مسلمین هستیم و حقوقمان با حقوق مسلمین دیگر مساوی است، اما آنكه نامش ایمان است در شما پیدا نشده: وَ لَمّا یَدْخُلِ اَلْإِیمانُ فِی قُلُوبِكُمْ هنوز ایمان در دل شما نفوذ نكرده است. می خواهد بگوید ایمان مربوط به دل است.

مؤید دیگر برای مدعای ما این است كه اسلام در اصول دین تقلید را جایز نمی داند و ضرورتاً تحقیق را لازم می شمارد. اصول دین مربوط است به عقیده و ایمان. پس معلوم می شود نظر اسلام این است كه ایمان از روی فكر آزاد تحصیل می شود؛ از فكر غیر آزاد، اعم از اینكه در اسارت تقلید باشد و یا تحت زور و جبر باشد، ایمان و عقیده ای كه اسلام طالب آن است حاصل نمی شود.

حالا كه این مطلب را دانستیم می بینیم دو نظری كه محققین اسلامی دارند در اینجا به هم نزدیك می شود. یك عده نظرشان این بود كه توحید جزء حقوق انسانیت است و از حقوق انسانیت مطلقاً می شود دفاع كرد، پس، از توحید می شود دفاع كرد، پس می شود با قومی به خاطر توحید جنگید. عده دیگر جوری نظر دارند كه معنای حرفشان این است كه نه، صرفاً به خاطر توحید نمی توانیم بجنگیم. اگر یك ملتی مشركند نمی توانیم با آنها بجنگیم.

---