ما تا اینجا ماهیت جهاد را تشریح كردیم. فقط یك مسئله باقی ماند كه از نظر ما آیا توحید جزء حقوق عمومی انسانهاست یا جزء حقوق فردی و یا حداكثر حقوق ملی؟ باید ببینیم مقیاس حقوق عمومی انسانی و مقیاس حقوق فردی و شخصی چیست. انسانها در بعضی مسائل با همدیگر مشتركند. همه انسانهای روی زمین در خیلی چیزها مثل همدیگر هستند، در خیلی چیزها هم با همدیگر اختلاف دارند.

اختلافها به قدری زیاد است كه حتی دو فرد نمی توان پیدا كرد كه از همه جهت مثل یكدیگر باشند. همین طور كه دو فرد نمی شود از نظر اندام و شكل صد درصد مثل هم باشند، شما نمی توانید دو فرد پیدا كنید كه از نظر خصائص روحی صد درصد مثل هم باشند. مصالحی كه مربوط است به جهات مشترك انسانها، حقوق عمومی است. آزادی یعنی اینكه مانع برای بروز استعدادهای كلی افراد بشر وجود نداشته باشد و این مربوط به همه انسانهاست. آزادی برای من همان قدر ارزش دارد كه برای شما ارزش دارد، برای شما همان قدر ارزش دارد كه برای دیگری ارزش دارد.

اما من و شما با همدیگر در خیلی چیزها فرق داریم، آنها را «سلیقه» می نامیم چون اختلافات شخصی است. همین طور كه رنگ و شكل ما با همدیگر فرق دارد، سلیقه ها هم فرق می كند. من در رنگ لباس یك رنگ را می پسندم و شما رنگ دیگر، من در دوخت لباس یك دوخت را می پسندم شما دوخت دیگر، من یك شهر را برای زندگی بهتر می پسندم شما شهر دیگری را، من یك محل را بهتر می پسندم شما محل دیگر را، من یك نوع زینت در اتاقم ترتیب می دهم شما نوع دیگری را، من یك رشته را برای تحصیل انتخاب می كنم شما یك رشته دیگر را. اینها مسائل شخصی است. در مسائل شخصی هیچ كس نباید مزاحم فرد دیگر بشود و لهذا هیچ كس حق ندارد در انتخاب همسر، فرد دیگری را مجبور كند، چون جزء مسائل شخصی است. هركسی در انتخاب همسر یك سلیقه ی مخصوص به خود دارد. اسلام هم می گوید هیچ كس را نباید در انتخاب همسر مجبور كرد چون جزء مسائل شخصی است. فرنگیها كه می گویند از نظر توحید و ایمان نباید مزاحم كسی شد، از این جهت است كه فكر می كنند اینها جزء امور خصوصی و سلیقه ای و ذوقی و فردی و شخصی است. انسان در زندگی به یك چیزی باید سرگرم باشد كه اسمش ایمان است. مثل امور هنری است. یك كسی از حافظ خوشش می آید، یك كسی از سعدی، یك كسی از مولوی، یكی از خیام و یكی از فردوسی؛ دیگر نباید مزاحم كسی شد كه سعدی را دوست دارد كه تو چرا سعدی را دوست داری؟ من حافظ را دوست دارم، تو هم حتماً بایستی حافظ را دوست داشته باشی. می گویند دین هم همین جور است؛ یك كسی اسلام را دوست دارد، یك كسی مسیحیت را، یك كسی زردشتیگری را، یك كسی هم هیچ یك از اینها را دوست ندارد، نباید مزاحم كسی شد. اینها از نظر فرنگیها به اصل زندگی و به خط مشی انسان مربوط نیست. آنها اصلاً طرز تصورشان و طرز تفكرشان در دین با طرز تصور ما فرق می كند. دینی كه مثل دینهای آنها باشد همین جور هم باید باشد. ولی از نظر ما دین یعنی صراط مستقیم، یعنی راه راست بشری. بی تفاوت در مسئله دین بودن، یعنی در راه راست بشریت بی تفاوت بودن. ما می گوییم توحید با سعادت بشری بستگی دارد، مربوط به سلیقه شخصی نیست، مربوط به این قوم و آن قوم نیست. پس حق با همان كسانی است كه توحید را جزء حقوق بشریت می شمارند. اگر هم ما می گوییم جنگ برای تحمیل توحید جایز نیست، نه به خاطر این است كه توحید از اموری است كه نباید از آن دفاع كرد، نه به خاطراین است كه از حقوق انسانیت نیست، به خاطر این است كه خودش فی حدذاته قابل اجبار نیست كه قرآن هم گفته: لا إِكْراهَ فِی اَلدِّینِ، و الا واقعاً جزء حقوق انسانیت است.