در ادلّه ی شرعی اگر ظاهر ادلّه محدود و محصور نباشد به آنچه كه در آن زمانوجود داشته، به قول فقها نمی توانیم جلو اطلاق ادلّه را بگیریم. اگر ادلّه ی ما اطلاق داشته باشد و به قول آقایان انصراف به یك مورد بالخصوص نداشته باشد، ما باید به اطلاقش عمل كنیم. یعنی تا دامنه ی قیامت هرچه مصداق برای آن پیدا شود، مصداقهای جدید است نه یك امر جدید؛ همان طور كه در باب بیمه گفتیم كه بیمه به این شكل در قدیم وجود نداشته ولی ما كلیاتی داریم كه آن كلیات، عموم و اطلاق دارد و محدودیتی ندارد. اما یك تعبیراتی در بعضی احادیث خصوصاً احادیث شیعه وجود دارد كه آن تعبیرات تا حدود كمی ربا را محدود می كند به همان ربای مصرفی. ولی آیات قرآن به نظر می رسد كه چنین نیست. البته از بعضی آیات قرآن می توان استشمام كرد كه نظر قرآن به قرضهایی است كه در مورد درماندگان باید داد. چون در بعضی جاها ربا را در مقابل صدقه می آورد: یَمْحَقُ اَللّهُ اَلرِّبا وَ یُرْبِی اَلصَّدَقاتِ [1]. اما جاهایی هم هست كه ربا را در مقابل بیع قرار می دهد و بالخصوص یكی دوجا هست كه تعبیر به ظلم می كند. در این موارد اگر نظرش به مبارزه با بیرحمی و قساوت جامعه بود و می خواست بگوید جای رحم كردن است و جای این است كه از منفعت و حق مشروعتان بگذرید، دیگر معنی نداشت كه تعبیر به ظلم كند بگوید: فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ. راجع به كسانی كه قبلاً قرض ربوی داده بودند قرآن فرمود كه همان رأس المال ها یعنی عین مالتان را بگیرید.

سودها را دیگر حق ندارید بگیرید. آنوقتلا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ نه شما ظلم می كنید با گرفتن سود، و نه مظلوم واقع می شوید با از دست دادن سرمایه تان.

از این تعبیر قرآن به نظر می رسد كه اساساً قرآن سود گرفتن از قرض را ظلم می داند. و می دانیم كه ظلم یعنی گرفتن چیزی بدون حق و بدون یك مجوّز. البته مجوز طبیعی نه مجوز قانونی. در واقع عدل هم یعنی به هر مستحقی آنچه را كه استحقاق دارد دادن. و ظلم تجاوز به حقوق دیگران است. قرآن ربا گرفتن را تجاوز به حق قرض گیرنده تلقی می كند و به قول ما اصلاً نامشروع می داند. آیاتش را در این یادداشتهای قدیم خودم جمع كرده ام: سوره ی بقره آیات 274- 281:

اَعوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم. اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ اَلنَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. .

این آیه از انفاق و نیكوكاری شروع می شود و از همین جا گفتیم استشمام می شود كه نظر به همان وامهای به اصطلاح درماندگی است. بعد بلافاصله می فرماید:

اَلَّذِینَ یَأْكُلُونَ اَلرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاّ كَما یَقُومُ اَلَّذِی یَتَخَبَّطُهُ اَلشَّیْطانُ مِنَ اَلْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا اَلْبَیْعُ مِثْلُ اَلرِّبا وَ أَحَلَّ اَللّهُ اَلْبَیْعَ وَ حَرَّمَ اَلرِّبا. .

آنها كه ربا می خورند بر نمی خیزند مگر مانند كسی كه شیطان او را مس كرده؛ یعنی مانند مجنون و جن زده و آدمی كه عقل و هوش و فكرش را از دست داده. قرآن می خواهد بگوید رباخواری كأنّه تأثیری در فكر و هوش می كند، انسان را دیوانه می كند. این به موجب آن است كه گفتند: إِنَّمَا اَلْبَیْعُ مِثْلُ اَلرِّبا. گفتند چه فرقی می كند كه انسان خرید و فروش كند یا ربا بخوردوَ أَحَلَّ اَللّهُ اَلْبَیْعَ وَ حَرَّمَ اَلرِّباولی این جور نیست، خدا بیع را حلال كرده و ربا را حرام.

فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ. مقصود این است كه اگر موعظه ای درباره ی ربا بیاید و منتهی بشود یعنی از این ساعت دیگر توجه به دستور بكند، فَلَهُ ما سَلَفَ گذشته ها همه محو شده، گذشته ها گذشته. وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ یعنی در دنیا از او پس نگیرید. وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ اَلنّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ كسانی كه بعد از نزول این آیه بخواهند ربا بگیرند مستحق آتش اند. یَمْحَقُ اَللّهُ اَلرِّبا وَ یُرْبِی اَلصَّدَقاتِ خدا ربا را محو می كند (در واقع یعنی بی بركتی را متوجهش می كند) و به عكس صدقات را نمو می دهد. وَ اَللّهُ لا یُحِبُّ كُلَّ كَفّارٍ أَثِیمٍ در اینجا رباخوار به كَفّار و اثیم تعبیر شده.

إِنَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ وَ أَقامُوا اَلصَّلاةَ وَ آتَوُا اَلزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. `یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ اَلرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. باز تأكیدی است درباره ی ربا.

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ اگر چنین نكردید آگاه باشید به جنگی از ناحیه ی خدا و پیغمبر. وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ اگر توبه كردید سرمایه هاتان یعنی اصل مالتان مال خودتان. لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ در این صورت ظلمی نمی كنید و مورد ظلم قرار نمی گیرید.

وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَكُمْ آن سرمایه هم كه اصل مالتان است و می خواهید بگیرید، اگر طرف مُعسر و فقیر است و نمی تواند بدهد مهلت بدهید تا وقتی كه امكان برایش پیدا شود. و اگر صدقه بدهید و همان را هم صرف نظر كنید چه بهتر.

وَ اِتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اَللّهِ ثُمَّ تُوَفّی كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ. .

سوره ی آل عمران آیه ی 130: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا اَلرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً وَ اِتَّقُوا اَللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ربا را چند برابر نخورید و بترسید از خدا، باشد كه شما رستگار شوید.

بعضی گفته اند كه ربای به اصطلاح اضعاف مضاعف اشكال دارد، یعنی ربایی كه سودش هم سود داشته باشد. ولی گویا این، حرف درستی نیست. الآن حضور ذهن ندارم كه تفاسیر در این مورد چه می گویند.

در سوره ی نساء آیه ی 160 و 161 می فرماید: فَبِظُلْمٍ مِنَ اَلَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اَللّهِ كَثِیراً. به موجب ظلمی از ناحیه یهودیان حلالهایی كه برایشان بود حرام كردیم و هم به موجب مانع شدنشان از راه خداوَ أَخْذِهِمُ اَلرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ و به موجب اینكه ربا می گرفتند و حال اینكه از آن نهی شده بودند. وَ أَكْلِهِمْ أَمْوالَ اَلنّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً. .

آیه 39 سوره ی روم: وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ اَلنّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اَللّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اَللّهِ فَأُولئِكَ هُمُ اَلْمُضْعِفُونَ آنچه كه ربا می دهید تا مال شما در مال مردم بالا بیاید، بدانید كه نزد خدا این مال ازدیاد پیدا نمی كند- ظاهر قضیه این است كهفَلا یَرْبُوا عِنْدَ اَللّهِ یعنی خدا این ازدیاد را قبول ندارد و در نزد خدا این ازدیاد رسمیت ندارد- اما كسانی كه زكات می دهند كه از اصل مالشان صرف نظر می كنند، بر مال خودشان می افزایند و خدا به آنها در دنیا بركت و در آخرت پاداش می دهد.

به طوری كه قبلاً هم عرض كردم با توجه به بعضی نكات كه در این آیات هست- مثلاً آنجا كه ربا را در مقابل صدقه آورده یا قبلش آیه ی انفاق آمده- می شود ابتدا استظهار كرد كه این آیات ناظر به همان ربایی است كه در مواردی كه انسان باید كار خیر انجام دهد، ربا بگیرد. به عبارت دیگر ناظر به ربای مصرفی و استهلاكی است.

ولی در عین حال به نظر می رسد با آن قیدهایی كه دارد- مخصوصاً در جمله ی:

لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ و همچنین جمله ی: وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ اَلنّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اَللّهِ - باید بگوییم نه، از نظر قرآن ربا به طور مطلق ظلم است نه بیرحمی و عدم احسان. اما عرض كردیم در روایات تعبیراتی آمده است كه آن تعبیرات بیشتر ربا را محدود می كند به ربای مصرفی و استهلاكی یا ربای درماندگان. چندین روایت قریب به این مضمون است كه از جمله یك روایت را الآن می خوانم:

«عَنْ سَماعَةَ قالَ: قُلْتُ لِاَبی عَبْدِاللّهِ علیه السلام: اِنّی رَاَیْتُ اللّهَ قَدْ ذَكَرَ الرِّبوا فی غَیْرِ آیَةٍ وَ كَرَّرَهُ. » .

[سماعه می گوید به امام صادق علیه السلام گفتم ] من می بینم خدا ربا را در چند آیه ذكر كرده و تكرار نموده- یعنی خیلی اهمیت داده- فَقالَ: «اَوَتَدْری لِمَ ذاكَ؟ » فرمود: می دانی برای چه؟ گفتم: نه. قالَ: «لِئَلاّ یَمْتَنِعَ النّاسُ مِنِ اصْطِناعِ الْمَعْروفِ» برای اینكه جلو كار خیر گرفته نشود. یعنی اگر كسی احتیاج داشته باشد البته جای معروف است (ظاهر قضیه این است كه معروف یعنی كمك كردن در جایی كه كسی احتیاج دارد و دیگری باید به او احسان و كمك بكند) ؛ خدا ربا را حرام كرده، این راه را بسته تا مردم از طریق قرض الحسنه برای یكدیگر كارگشایی كنند نه از طریق ربا.

در روایت دیگری از حضرت صادق علیه السلام آمده است: «وَ عِلَّةُ تَحْریمِ الرِّبوا» (اینجا كلمه ای هست كه خوانده نشد. ظاهراً بالنّسبه بود ولی معنی نمی دهد و مغیّر معنی هم خیال نمی كنم باشد [2]) «لِعِلَّةِ ذَهابِ الْمَعْروفِ» علت تحریم ربا این است كه جلو احسان و كار خیر و تعاون گرفته نشود. «وَ تَلَفِ الْاَمْوالِ وَ رَغْبَةِ النّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْكِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْقَرْضُ صَنایِعُ الْمَعْروفِ وَ لِما فی ذلِكَ مِنَ الْفَسادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَناءِ الْاَمْوالِ. » تنها به مسئله عدم احسان تكیه نشده. ربا موجب فسادها می شود كه ظاهراً مقصود بیچارگیهاست. كلمه ی ظلم در این روایت به كار رفته: و گرفتن ربا ظلم است و فنای اموال. مقصود از فنای اموال این است كه اموال مردم كشیده می شود به طرف رباخوار. فتوای فقها هم در مورد ربا همین طور است كه فرقی نگذاشته اند میان ربایی كه از نوع استهلاكی باشد یا از نوع استنتاجی.

---