لازم است بحث مختصری را به عنوان مقدمه عرض بكنم و آن اینكه ما یك چیزی در باب دیات داریم كه بی شباهت به بیمه ی مسؤولیت نیست. این جمله را شنیده اید كه می گویند: دیه بر عاقله است. این جمله خیلی معروف است. بعضی ها خیال می كنند عاقله در اینجا از همان ماده ی عقل به معنای خرد است، یعنی دیه بر آن كسی است كه عاقلتر است. عاقله یك اصطلاح خاص است. اصلاً در زبان عربی یكی از معانی عقل دیه است. عاقل یعنی كسی كه دیه را می پردازد. در یك مواردی اسلام تأمین دیه را بر عهده ی شخص دیگر گذاشته، البته دیه هایی كه از روی عمد وارد نشده باشد بلكه از روی خطا باشد. اگر دیه از روی عمد باشد، هیچ بیمه ای مسؤولیت آن را نمی پذیرد. شرط آن است كه خسارتهایی كه وارد می شود از روی عمد نباشد. در مورد دیه می گویند: برای بعضی از خسارتها كه از روی خطا وارد شده باشد (مثل قتل از روی خطا یا جراحت سهوی) باید دیه پرداخت شود.

در باب دیاتِ فقه در این باره بحث مفصلی هست. آنجا می گویند كه دیه را خود شخص نمی دهد، عاقله ی او می دهد. عاقله چه كسانی هستند؟ عاقله چند طبقه ای هستند كه به ترتیب باید متعهد دیه بشوند. یكی ورثه ی ذكوری كه از ناحیه ی پدر به انسان انتساب داشته باشند: برادرها، برادرزادگان ذكور، عموها، یعنی یك طبقه ای از ورّاث نه همه ی ورّاث. طبقه ای از ورّاثِ انسان در یك مواقعی مثل یك دستگاه بیمه هستند و در این مواقع باید خساراتی را كه انسان نه از روی عمد بلكه از روی خطا وارد می كند، بپردازند. این اشخاص كه اگر روزی این شخص بمیرد دارایی اش را به ارث می برند، باید این خسارت را از ناحیه ی او بپردازند. این شبیه بیمه است ولی عین بیمه نیست؛ یعنی این كار با قرارداد نیست و به اصطلاح بیمه ی مالكی نیست، بیمه ی شرعی است؛ یعنی شارع الزاماً این بیمه را بر ورثه تحمیل كرده است و حق بیمه ای كه آن ورثه می گیرند همان ارثی است كه اگر این شخص قبل از آنها بمیرد از مالش خواهند برد. پس در این مورد بخصوص كه شخص خساراتی به افراد دیگر وارد می كند و باید در ازایش دیه ای به آنها بپردازد- به شرط اینكه وارد كردن خسارت از روی خطا باشد نه از روی عمد- دیه را خودش نمی پردازد، دیگران از ناحیه ی او می پردازند، و این دیگران همانهایی هستند كه گفته شد. اما آیا منحصر به آنهاست؟ خیر، اگر شخصی همچو كسانی را نداشته است، در اینجا می گویند چنانچه او مُعْتِقی [1]دارد، یعنی اگر قبلاً برده بوده و مولایی داشته و آن مولا او را آزاد كرده است او باید دیه ی این شخص را بپردازد. در اینجا می گویند دیه بر عهده ی معتق است. حال اگر كسی باشد كه معتقی هم نداشته باشد، اصلاً یك آدم حُرّی است، هیچ وقت بنده و برده نبوده و از چنان طبقه ی ورّاث هم هیچ كس را ندارد، آنوقت اصطلاحاً می گویند:

ببینیم آیا ضامن جریره دارد یا خیر؟

---