وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ اَلْأُمُورِ. [1] دیروز سخن ما در اطراف صبر بود و عرض كردم كه صبر در قرآن مجید به شهادت آیات خود قرآن به معنای ثبات و استحكام و قدرت مقاومت روح است و این خود یك ركن اساسی شخصیت انسان است، اما در نظر عامه مردم به معنای دست روی دست گذاشتن و به انتظار نشستن است كه یكی از امراض خطرناك روحی است.

غالبا دیده می شود كسانی كه تعلیمات دینی را مورد اعتراض و حمله قرار می دهند، اعمال و افعال یا طرز فكر و اعتقاد عوام الناس را كه غالبا آمیخته است با اوهام و عاداتی از خودشان، پیش می كشند و حمله می كنند و مستقیما به منابع اصلی دین از كتاب و سنت معتبر مراجعه نمی كنند و یا اگر فرضا مراجعه مختصری كرده باشند دقت نكرده اند. از جمله مواردی كه مورد حمله و اعتراض مخالفین قرار گرفته همین موضوع صبر است. در یكی از كتابهای ضد دین می خواندم كه همین موضوع را پیش كشیده بود و چنین وانمود كرده بود كه این دستور موجب وقفه و ركود فعالیت می شود و روح مبارزه در راه زندگی را می كشد و مردم را عادت می دهد كه در مقابل همه فشارهایی كه از طرف اقویا بر آنها وارد می شود سكوت كنند و تسلیم شوند.

درهمان كتاب به عنوان شاهد مطلب خود، این رباعی معروف را كه منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام است آورده بود: اولا در هیچ جای تعلیمات دینی نیست كه انسان در مقابل فشارهای جهان و روزگار یا در مقابل فشارهای اجتماع دست روی دست بگذارد و از خود دفاع نكند، بلكه بر عكس یكی از اصول تعلیم و تربیت دینی اصل دفاع از خود و اصل استیفای حقوق است، اهمال در دفاع از خود و اهمال در استیفای حقوق در ردیف گناهان شمرده می شود. علی علیه السلام می فرماید: لا یَمْنَعُ الضَّیْمَ الذَّلیلُ وَ لا یُدْرَكُ الْحَقُّ اِلاّ بِالْجِدِّ [2]یعنی انسان ذلیل و زبون نمی تواند خواری و ذلت ظلم را از خود دفع كند، و به حق نتوان رسید مگر با جدیت و تصمیم. در فرمان علی به مالك اشتر است به نقل از رسول اكرم: لَنْ تُقَدَّسَ اُمَّةٌ حَتّی یُؤْخَذَ لِلضَّعیفِ حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مَتَعْتَعٍ [3]و در حدیث است كه پیغمبر فرمود: ظالم و مظلوم هر دو نزد خدا مؤاخذه می شوند. گفتند: یا رسولَ اللّه! مظلوم چرا؟ فرمود: چون تن به ظلم داده. لا یُعابُ الْ- مَرْءُ بِأخْذِ حَقِّهِ [4]. ثانیا خود همان رباعی دلیل واضحی است كه صبر در قاموس اسلام به معنای ایستادگی و مقاومت است نه به معنای زبونی، زیرا معنای آن شعر- همان طوری كه واضح است و هر كس كه فی الجمله با عربیت آشنا باشد می فهمد- این است كه من به تجربه چنین فهمیده ام. . . مفاد این شعر عینا مفاد احادیثی است كه به رسول اكرم صلی الله علیه وآله نسبت داده شده كه فرمود: مَنْ طَلَبَ شَیْئا وَ جَدَّ وَجَدَ وَ مَنْ قَرَعَ بابا وَ لَ- جَّ وَلـ- َجَیعنی هر كس كه جوینده چیزی باشد و جدیت به خرج دهد عاقبت آن را می یابد و هر كسی كه دری را بكوبد و پافشاری كند عاقبت آن در به رویش باز می شود. مولوی در شرح این حدیث است كه می گوید: آری، صبر در اسلام به معنای مقاومت است، مقاومت در سختی انجام وظیفه، مقاومت در برابر تحریكات داخلی نفسانی، مقاومت در برابر ناملایمات روزگار. در حدیث است كه صبر بر سه قسم است: صبر بر طاعت، صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت. علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید: «در آغاز اسلام عدد ما اندك بود و از لحاظ تجهیزات مادی خیلی ضعیف بودیم. در عین حال ما صبر را پیشه ساختیم و در مقابل جمعیت انبوه كفار سخت ایستادگی كردیم. خداوند چون این صبر و استقامت را از ما دید نصرت خویش را بر ما فرود آورد و در نتیجه ما غالب و دشمنان ما مغلوب گشتند. » [5] آخرین پیشنهادی كه به ابا عبداللّه شد این بود كه یا جنگ یا تسلیم. ابا عبداللّه فرمود: لا اُعْطیكُمْ بِیَدی اِعْطاءَ الذَّلیلِ وَ لا أفِرُّ فِرارَ الْعَبیدِ [6]. در خطابه اش فرمود: ألا وَ اِنَّ الدَّعِیَّ ابْنَ الدَّعِیِّ قَدْ رَكَزَ بَیْنَ اثْنَتَیْنِ بَیْنَ السِّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ هَیْهاتَ مِنَّا الذِّلَّةُ. . . [7]

---