اخلاق هندی اخلاق عاطفی است، یعنی تكیه گاه در اخلاق هندی عاطفه است، همچنان كه در اخلاق مسیحی هم شاید بتوان گفت یگانه تكیه گاه، عاطفه و محبت است. گاندی در كتابی كه از او منتشر كرده اند به نام این است مذهب من- و یكی از فرنگیها مقدمه بسیار جامعی بر آن نوشته و خلاصه كتاب را در آن مقدمه آورده است- می گوید: من از مطالعه اوپانیشادها [1]به سه اصل رسیدم: یك اصل اینكه در همه دنیا یك معرفت، یك شناخت وجود دارد و آن شناخت ذات است [2]. در عالم فقط یك معرفت وجود دارد و آن معرفت نفس است، یعنی خودشناسی. در باب معرفت، تكیه گاه فرهنگ هندی معرفه النفس است، یعنی اینكه انسان خود را باید بشناسد، خود را باید كشف كند. تمام ریاضتهای هندی هم برای رسیدن به این مطلب است. می گوید: این را فهمیدم كه یك اصل این است كه در همه جهان یك معرفت و یك شناخت وجود دارد و آن شناخت و كشف كردن خود است. اصل دوم اینكه هركس خود را شناخت خدا را شناخته است و جهان را [3]. این هم حرف درستی است. این هر دو اصلی كه او می گوید، در كلمات پیغمبر اكرم و امیرالمؤمنین هست.

در كلمات امیرالمؤمنین در نهج البلاغه نیست ولی در غُرر و دُرر آمُدی هست.

می فرماید: مَعْرِفَةُ النَّفْسِ اَنْفَعُ الْمَعارِفِ [4]. شناخت خود از هر شناختی سودمندتر است. راجع به اینكه هركس خود را شناخت خدا و جهان را شناخته، جمله ها از پیغمبر اكرم و امیرالمؤمنین هست به همین مضمون: هركه خود را شناخت خدا را شناخته است. اصل سوم این است كه در همه دنیا یك نیرو و یك نیكی وجود دارد و بس. آن نیرو نیروی تسلط بر خویشتن است. هركس بر خود مسلط شد- به تعبیر او- بر جهان مسلط شده است. و در همه جهان یك نیكی وجود دارد و آن دوست داشتن دیگران است مانند دوست داشتن خود. همه شاهد عرض من در نقل سخن گاندی در این یك جمله است. این است كه می گوییم اخلاق هندی بر پایه دوست داشتن بنا شده است. در مسیحیت هم می بینیم كه- لااقل به حسب ادعا- بر محبت تأكید شده است [5]. مبشّران و مبلّغان مسیحیت حرفشان همواره این است كه ما پیام آور محبتیم، مسیح پیامبر محبت بوده است؛ محبت بورز، عشق بورز، تا آنجا كه می گویند: اگر یك نفر به طرف راست صورتت سیلی زد، طرف چپ صورتت را بیاور. طبق این نظریه، اخلاق یعنی نیكی كردن به معنی محبت ورزیدن، دوست داشتن دیگران. آیا این نظریه صحیح است یا صحیح نیست؟

---