مثالی عرض می كنم. از خصوصیات انسان این است كه میان «من» های او گاهی جدال و كشمكش رخ می دهد كه این جدال را گاهی به جدال عقل و نفس یا مثلاً جدال اراده اخلاقی و هوای نفسانی تعبیر می كنند. به هرحال چنین جدالی در انسان هست و در حیوان جدال درونی معنی ندارد. این آزمایش در هر كسی كم و بیش وجود دارد، در بعضی بیشتر و در بعضی كمتر: انسان تصمیم می گیرد برخلاف میل طبیعی خودش كاری را انجام بدهد؛ یعنی میلش در یك جهت است، تصمیم می گیرد بر ضد میل خودش كاری را انجام بدهد. مثال خیلی ساده ای عرض می كنم:

طبیب به انسان رژیم می دهد و او را از بعضی غذاها یا میوه ها منع می كند، یا خوردن از یك مقدار بیشتر را می گوید مضر است. مثلاً می گوید: شما مرض قند یا فشارخون داری، فلان چیز و فلان چیز را نخور. انسان تصمیم می گیرد این دستور را اجرا كند، ولی میل سر جای خودش هست. سر سفره، میل نفسانی شروع می كند به فعالیت كردن، می خواهد انسان از همین غذایی كه ممنوع است بخورد. گاهی انسان عملاً بر ضد میل خودش قیام می كند، یعنی اراده اخلاقی اش و به تعبیر دیگر عقلش بر نفسش غالب می شود، هرچه دلش می خواهد گوش نمی كند. گاهی هم اتفاق می افتد برعكس، میلش بر اراده اخلاقی اش و به تعبیر دیگر نفسش بر عقلش فائق می آید. این دو حالت برای انسان پیش می آید. یا انسان تصمیم می گیرد سحرخیز باشد، جدی هم تصمیم می گیرد. ولی یك شب بیدار می شود، می خواهد از رختخواب گرم بیرون بیاید، اراده اخلاقی می گوید حركت كن، طبیعت و میل می گوید بیرون نیا. یك وقت انسان حركت می كند و بر ضد طبیعت، كار را انجام می دهد. یك وقت هم با طبیعت موافقت می كند. این جدالها در حیوانات وجود ندارد. حیوان است و همان طبیعتش، حیوان است و همان میلها. هر نحو كه میل حكم كرد، حیوان عمل می كند. در حیوان مبدأ دیگری غیر از مبدأ میلها كه فرمانی بر ضد میلها بدهد وجود ندارد. حال، آنچه می خواهم نتیجه بگیرم چیز دیگر است، حالتی است كه روان شناسان می گویند و وقتی انسان در خودش مطالعه می كند می بیند حرف حسابی هم هست. این جدال درونی بین چه و چه است؟ بدیهی است بین خود و خود است، در خارج از خود انسان نیست.

انسان با یك بیگانه ای جدال ندارد، در درون انسان دو نیرو از خود انسان هستند كهبا یكدیگر در جدال اند؛ یكی می گوید این غذا را نخور، یكی می خواهد بخورد؛ هنگام سحر یكی می گوید بلند شو، دیگری نمی خواهد بلند شود؛ یكی می گوید فلان حرف را نزن، دیگری می خواهد (میلش اقتضا می كند) آن حرف را بزند. این جدال در درون انسان است. مسلّم بیگانه ای در اینجا دخالت ندارد، جدال خود انسان با خود انسان است. ولی مطلب این است: در وقتی كه میل طبیعی انسان بر اراده اخلاقی او پیروز می شود و كاری كه تصمیم گرفته بود نكند می كند، چه حالتی به انسان دست می دهد؟ حالت شرمندگی و حالت شكست. پیش خودش احساس می كند من شكست خوردم، درست مثل قهرمانی كه او را به میدان جنگ فرستاده اند و با قهرمان دیگری مبارزه كرده و از او شكست خورده است. واقعا انسان احساس شكست می كند. برعكس، آن وقتی كه اراده اخلاقی بر میل طبیعی پیروز می شود، آن زمان كه از سر سفره بلند می شود و می بیند یك ذره رژیم را تخطی نكرده؛ آن روزی كه صبح می كند و می بیند هنگام سحر علی رغم فرمان طبیعت كه بستر گرم را رها نكن، بستر گرم را رها كرده و به برنامه عبادت خودش مثلاً پرداخته، احساس مسرّت و پیروزی می كند. این در هر كسی هست. خیال نمی كنم كسی باشد كه چنین آزمایشی در خود نكرده باشد، و فرضا چنین كسی باشد برایش قابل آزمایش است.