از نظر اسلامی، من واقعی انسان همان نفخه الهی است كه در هر كسی هست و احساس اخلاقی انسان از این «من» سرچشمه می گیرد. اگر چنین منی- كه او لجن نیست، بلكه روح الهی است و از عالم بالاتر از عالم طبیعت و ماده است- در انسان نمی بود و اگر من واقعی و خود واقعیِ انسان او نبود، هیچ یك از این احساسهای اخلاقی كه با سودهای بدنی جور در نمی آید در انسان وجود نداشت. عجیب این است كه دنیای اروپا به عللی كه جداگانه باید بحث بشود (و گرایشهای شهوانی و هواهای نفسانی خیلی در آن دخالت دارد) دلش نمی خواهد وجود روح ملكوتی را در انسان بپذیرد [1]. از طرف دیگر می بینند در انسان گرایشهایی هست كه با طبیعت مادی او جور در نمی آید، گرایشهایی بر ضد طبیعت مادی انسان. این خیلی واضح و روشن است: همیشه روح انسان دروازه ای بوده برای معنویت بشر كه از اینجا بفهمد من یك حقیقت معنوی هستم، من قابل بقا هستم، «من» حقیقتی جاودان است و با مردن كار «من» پایان نمی پذیرد، ولی نمی خواهد این حرف را بپذیرد. از طرف دیگر این را نمی تواند انكار بكند كه در انسان دوگونه گرایش وجود دارد: گرایشهای طبیعی و مادی و گرایشهای معنوی، یعنی حسابهایی كه با حسابهای مادی جور در نمی آید. ویلیام جیمز مردی است الهی و كتابهایی كه تاكنون از او ترجمه شده در حد زیادی خوب است، مخصوصا كتاب دین و روان. او روان شناس و فیلسوف بسیار مبرّزی بوده است و از دانشمندان بزرگ جهان شمرده می شود. از زمان فوتش شاید شصت سال بیشتر نگذرد. در آن كتاب، این مرد منصف حرف خوبی می زند، می گوید: در انسان یك سلسله غرایز وجود دارد كه با حسابهای مادی جور در نمی آید (با كمال صراحت اعتراف می كند) . غرایز مادی، ما را با جهان ماده پیوند می دهد و باید باشد. اینها كانالهایی است میان ما و جهان ماده. مثلاً اگر در ما حس گرسنگی هست، این یك كانال ارتباطی است بین ما و طبیعت، چون اگر این حس نمی بود ما دنبال تغذّی نمی رفتیم. بعد می گوید: به دلیل اینكه غرایزی در ما وجود دارد كه ما را با طبیعت پیوند می دهد، به همین دلیل غرایزی در ما وجود دارد كه با طبیعت مادی ما جور در نمی آید و این غرایز است كه ما را با جهان دیگر پیوند می دهد. ما از وجود خودمان دلیل و راه داریم به عالم دیگری غیر از عالم طبیعت.

انسان با غرایز طبیعی خودش یك سلسله نیازهایی را كه با طبیعتش سازگار است برآورده می سازد، و با غرایز ماوراء مادی (به قول ویلیام جیمز) یك سلسله نیازهای دیگری را كه ماوراء طبیعت مادی انسان است و با حقیقت غیرمادی او سازگار است رفع می نماید، و به عبارت دیگر این غرایز انسان را به ماوراء طبیعت مادی او پیوند می دهد برای اینكه یك سلسله نیازهای معنوی كه در وی هست برطرف بشود. این حرف حرف حسابی است، ولی ببینیم آنهاشان كه نمی خواهند این را قبول كنند، گرایشهای غیرمادی انسان را چگونه توجیه می كنند.

---