حال وقتی می خواهند این گرایشها را توجیه كنند چه می گویند؟ بعضی گفته اند روح اجتماع است كه وحی می كند، روح اجتماع الهام می كند به انسان كه چنین كار را بكن. «روح اجتماع الهام می كند» معنایش این است كه روح اجتماع می فریبد، و جز فریب معنی دیگری ندارد. عین آن حرفی كه آن شخص درباره زنبور عسل گفت كه روح كندوست كه به زنبور عسل وحی می فرستد و او این كارهای شگفت را انجام می دهد، این آقا كه در گرایشهای معنوی كُمیتش لنگ است می گوید روح جامعه است كه دارد وحی می فرستد. جامعه چیست؟ جامعه یعنی مجموع افراد با یك تركیب مخصوص. جامعه كه وجودی مستقل از افراد ندارد مگر یك وجود اعتباری، و وجود اعتباری كه روح ندارد. گیرم روح داشته باشد، روح جامعه از كجا این راگرفت و الهام كرد؟ چه كسی به خود روح جامعه الهام كرد؟ و تازه الهیون كه می گویند خدای متعال است كه به بشر الهام می كند، می گویند خدای عادلی كه هیچ عملی را بی پاداش نمی گذارد: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا اَلْحُسْنی وَ زِیادَةٌ [1]. محال است چنین چیزی كه خدا به بشر بگوید: ای بشر! تو سعادت خودت را، هستی خودت را فدا كن برای هیچ و پوچ؛ بلكه پشت سرش پاداش است. از نظر آن حقیقتی كه وحی می فرستد یعنی خدا، این عمل یك عمل حكیمانه است و بی پاداش نیست. ولی وقتی بگوییم ماورایی وجود ندارد، روح جامعه است كه به بشر بدبخت الهام می كند كه خودت را به آتش بینداز تا دیگران نجات پیدا كنند، و بعد هم كه خود را به آتش انداختی، رفتی كه رفتی آنجا كه عرب نی بیندازد و تمام شد؛ این یعنی روح جامعه دارد می فریبد.

---