یكی از قدیمترین دستورهای حكیمانه جهان كه هم به وسیله انبیای عظام به بشر ابلاغ شده است و هم حكیمان بزرگ جهان آن را به زبان آورده اند و اعتبار خودش را همیشه حفظ كرده و بلكه تدریجا ارزش آن بیشتر كشف شده است، این جمله معروف است كه: ای انسان خودت را بشناس. در اخبار و احادیث ما این تعبیر مكرر آمده است، هم از رسول اكرم روایت شده و هم به تعبیرات مختلف در كلمات امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است كه: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ [2]هركس خود را بشناسد پروردگار خود را شناخته است یا می شناسد، و یا تعبیراتی شبیه و نظیر این تعبیر، مثلاً ای انسان! خود طبیب خود باش كه البته مقصود طب جسمانی و پزشكی معمولی نیست ولی این دستور هست. مثلاً امام صادق علیه السلام در حدیثی- كه در تحف العقول و بسیار مفصل است و جمله های بسیار حكیمانه ای در آن هست و ظاهرا روایت عبداللّه بن جُندَب است- می فرماید:

مجموعه آثار شهید مطهری . ج22، ص: 594

اِنَّكَ قَدْ جُعِلْتَ طَبیبَ نَفْسِكَ [وَ عُرِّفْتَ آیَةَ الصِّحَّةِ] وَ یُبَیَّنُ لَكَ الدّاءُ وَ دُلِلْتَ عَلَی الدَّواءِ [3]

ای انسان! تو طبیب خویشتن قرار داده شده ای [و نشانه سلامت به تو شناسانده شده است ] و دردها برای تو بیان شده است و به دواهای آن دردها هم رهنمایی شده ای.

غرض این جهت است كه این تعبیر و شبیه این تعبیر در كلمات اكابر بشریت زیاد آمده است. سقراط كه در حدود دو هزار و پانصد سال پیش می زیسته، سخن مهمی كه از او باقی مانده همین است كه: خودت را بشناس. مسئله خودشناسی چه اهمیت و ارزشی دارد و برای چه منظوری توصیه شده است؟ برای دو منظور توصیه شده است. یك منظور همان است كه خودت را بشناس تا بتوانی خدا را بشناسی.

قبلاً از گاندیِ معاصر خودمان جمله ای نقل كردم كه گفت: من از مطالعه اوپانیشادها یعنی قدیمترین كتابهای مذهبی و عرفانی هند، سه دستور فرا گرفتم و آنها دستورالعمل من در زندگی شد. یكی اینكه در جهان فقط یك شناسایی وجود دارد و آن شناسایی «خود» است. دوم اینكه هر كس خود را شناخت خدا را شناخته است و جهان را [4]. پس در اوپانیشادهای مربوط به چندین هزارسال پیش نیز می بینیم یكی از كهن ترین مسائل و اندرزهایی كه از بشر به میراث مانده است خودشناسی است، و امروز هم- مخصوصا در یك قرن اخیر و در زمان حاضر- مسئله انسان و انسان شناسی و علوم مربوط به انسان مهمترین و باارزش ترین علوم بشری شمرده می شود.

[1] - . ذاریات/20 و 21

[2] - . غرر الحكم و درر الكلم، فصل 77، حدیث 301

[3] - . تحف العقول با ترجمه، ص 316

[4] - . [و سوم اینكه در همه دنیا یك نیرو نیروی تسلط بر خویشتن و یك نیكی (دوست داشتن دیگران) وجود دارد. ]