ابتدا مقدمه كوتاهی عرض می كنم و آن این است كه ارزش هر عقیده ای دوگونه است: یكی ارزش نظری و دیگر ارزش عملی. ارزش نظری یك عقیده یعنی میزان انطباق آن عقیده با حقیقت و واقعیت. ارزش نظری یك نظریه فلسفی یا اجتماعی یا جهانی و غیره، یعنی آیا این نظریه با واقعیت انطباق دارد یا ندارد؟ راه اینكه یك نظریه با واقعیت انطباق دارد یا ندارد، در مواردی تجربه و آزمایش و مشاهده است و در مواردی استدلالهای عقلانی. مثلاً بطلمیوس گفته بود كه زمین مركز عالم است و افلاك بر یكدیگر محیطاند و گرد زمین می چرخند. بعد دانشمندان آمدند این نظریه را عوض كردند. «ارزش نظری فكر بطلمیوس» یعنی آیا واقعا زمین مركز است و همه افلاك و ستارگان به دور آن می چرخند یا نه؟ [آیا ارزش نظری از آنِ فكر بطلمیوس است ] یا خیر، ارزش نظری مال فكر كپرنیك است كه زمین مركز عالم نیست؛ خورشید مركز است، آنهم نه مركز عالم، مركز منظومه شمسی ما؟ ارزش عملی معنایش این است كه حالا كار نداریم كدام یك از اینها مطابق با حقیقت و واقعیت است، در عمل كدام یك از اینها برای بشر مفیدتر است؟ آیا آن عقیده برای بشر نافعتر و مفیدتر است یا این عقیده، و یا از این جهت فرقی ندارند؟ از آن جمله اعتقادات دینی است. اولین اصل دینی وجود خداوند و یكتایی اوست.

این، دو ارزش دارد: یكی «ارزش نظری» یعنی اینكه واقعا و حقیقتا هم مطلب از همین قرار است؛ یعنی دلیل، برهان و استدلال هم همین مطلب را تأیید می كند و حقیقت همین است. و دیگر «ارزش عملی» ، یعنی این عقیده چه آثاری در زندگی بشر می گذارد؟ آیا چنین عقیده ای به سود بشر است یا خیر؟ به طور كلی درباره دین از دو نظر باید بحث بشود و بحث می شود، از دو راه سخن هست. یكی ارزش نظری دین، یعنی همان حقیقت بودن و واقعی بودن آن.

علم كلام عهده دار این مطلب است. علم كلام- خصوصا كلام قدیم- به ارزش عملی كاری ندارد، فقط دنبال ارزش نظری است؛ دنبال راهها و استدلالهایی است مثلاً بر یگانگی خدا، نبوت، عدل، امامت و معاد؛ ادلّه ای ذكر می كند بر اینكه اینها حقیقت است. ولی ارزش عملی این است كه حالا اعمّ از اینكه ما حقیقت بودن را به دست آورده ایم یا به دست نیاورده ایم، برویم دنبال این جهت كه این فكر و عقیده، این ایمان به انسان چه می دهد، یعنی در زندگی انسان چه اثری می گذارد؟ مطلب دوم این است كه آیا باقی ماندن یك فكر و عقیده تابع ارزش نظری آن است یا ارزش عملی و یا هردو؟ اگر یك عقیده بخواهد در میان بشر باقی بماند، آیا تابع این است كه هر دو ارزش را داشته باشد یا یكی از این دو ارزش را هم داشته باشد كافی است برای باقی ماندن و یا هیچ كدام را هم نداشته باشد می تواند باقی بماند و باقی ماندن دایر مدار هیچ كدام از ارزش نظری و ارزش عملی نیست؛ یعنی ممكن است یك فكری، یك عقیده ای حقیقت نباشد، به سود بشر نباشد، مع ذلك برای همیشه هم باقی بماند. جواب این سؤال را بعد می دهم.