.

مسئله ی دیگری كه در انسان كامل عرفان وجود دارد و اسلام آن را تأیید نمی كند، این است كه در عرفان فقط درون گرایی مطرح است، یعنی برون گرایی خیلی تحت الشعاع قرار گرفته است؛ جنبه ی فردی در آن زیاد است و جنبه ی اجتماعی محو شده یا بگوییم كمرنگ شده است. انسان كامل عرفان انسان اجتماعی نیست، انسانی است كه فقط سر در گریبان خودش دارد و بس. ولی اسلام ضمن آنكه همه ی آنچه را كه در مورد دل و عشق و سیر و سلوك و علم افاضی و علم معنوی و تهذیب نفس گفته می شود تأیید می كند، انسان كاملش انسان جامع است، برون گرا هم هست، جامعه گرا هم هست، همیشه سر در گریبان خودش فرو نبرده است؛ اگر شب سر در گریبان خود فرو می برد و دنیا و مافیها را فراموش می كند، روز در متن جامعه قرار گرفته است. چنانكه گفتیم، درباره ی اصحاب حضرت حجت (عجّل اللّه تعالی فرجه) - كه نمونه هایی از مسلمان كامل هستند- مكرر در مكرر در اخبار آمده است كه: رُهْبانٌ بِاللَّیْلِ لُیوثٌ بِالنَّهارِ اگر در شب سراغشان بروی، گویی سراغ یك عده راهب رفته ای، سراغ عده ای رفته ای كه در دامنه ی یك كوه در غاری زندگی می كنند و جز عبادت چیز دیگری سرشان نمی شود. ولی در روز، شیران نرند. آنها راهبان شب و شیران نر روز هستند.

خود قرآن هم اینها را با یكدیگر جمع می كند: اَلتّائِبُونَ اَلْعابِدُونَ اَلْحامِدُونَ اَلسّائِحُونَ اَلرّاكِعُونَ اَلسّاجِدُونَ. اینها همه، آن جنبه های درونی است. بعد می فرماید:

اَلْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنّاهُونَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ [1]. فوراً وارد جنبه های جامعه گرایی آنها می شود: آنها مصلحان جامعه ی خود هستند. یا در آن آیه ی كریمه می فرماید: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّهِ وَ اَلَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی اَلْكُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ. در اینجا اول جنبه ی جامعه گرایی را می گوید: پیامبر و همراهانش (حال بنا بر بعضی تفاسیر، خصوص همراهانش را می گوید)أَشِدّاءُ عَلَی اَلْكُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ در مقابل پوشندگان حق و حقیقت و كسانی كه با حقیقت عناد می ورزند، باصلابت و محكم و مانند دیواری روئین هستند و نسبت به اهل ایمان یك پارچه محبت، مهربانی، خیر و رحمت. بعد می فرماید: تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداًهمین جامعه گراها را در حال ركوع و سجود می بینی. یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اَللّهِ وَ رِضْواناًاز خدای خود فزونی می خواهند و به آنچه دارند قانع نیستند و رضای حق را می خواهند؛ یعنی افرادی نیستند كه برای خود، دنیا یا آخرت را بخواهند، برای آنها رضای حق از هرچیزی برتر و بالاتر است. سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ اَلسُّجُودِ [2] در چهره ی آنها آثار عبادت و آثار سجود را می بینی.

این یك نقطه ی ضعف دیگری است كه در انسان كامل تصوف دیده می شود. البته بسیاری از پیشروان عرفان چون شدیداً تحت تأثیر تعلیمات اسلامی بوده اند، متوجه این نكته بوده اند و در كلمات خود به این نكته اشاره كرده اند. اما به هرحال گاهی كم و بیش این افراط پیدا شده است؛ یعنی درون گرایی به حدی رسیده كه دیگر برون گرایی نفی شده است. اسلام این جهت را تأیید نمی كند.

---