همان كسانی كه ما را از وجود فرشتگان آگاه كرده اند گفته اند كه فرشتگان موجوداتی هستند كه از عقل محض آفریده شده اند، از اندیشه و فكر محض آفریده شده اند؛ یعنی در آنها هیچ جنبه ی خاكی، مادی، شهوانی، غضبی و مانند اینها وجود ندارد؛ همچنان كه حیوانات، صرفاً خاكی هستند و از آنچه قرآن آن را روح خدایی معرفی می كند بی بهره اند و این انسان است كه موجودی است مركّب از آنچه در فرشتگان وجود دارد و آنچه در خاكیان موجود است؛ هم ملكوتی است و هم مُلكی، هم عِلْوی است و هم سِفْلی. این تعبیر در متن حدیثی است كه در اصول كافی آمده است و اهل تسنن هم این حدیث را- ظاهراً با عبارت نزدیك به آن- نقل كرده اند. مولوی در مثنوی این حدیث را به صورت شعر آورده است:

بعد می گوید یك گروه از نور مطلق آفریده شده اند و یك گروه دیگر- كه مقصود حیوانات است- از خشم و شهوت آفریده شده اند و خدا انسان را مركّب آفرید. پس انسان كامل همچنان كه با یك حیوان كامل- مثلاً با یك اسبِ در حد اعلی و ایده آل و به حد كمال رسیده- متفاوت است، با یك فرشته ی كامل نیز متفاوت است.

تفاوت انسان به دلیل همان تركیب ذاتش است كه در قرآن آمده است: إِنّا خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ ما انسان را از نطفه ای آفریدیم كه در آن مخلوطهای زیادی وجود دارد. مقصود این است كه استعدادهای زیادی به تعبیر امروز در ژنهای او هست. [بعد می فرماید: ] انسان به مرحله ای رسیده است كه ما او را مورد آزمایش قرار می دهیم (این خیلی حرف است) یعنی به حدی از كمال رسیده كه او را آزاد و مختار آفریدیم و لایق و شایسته ی تكلیف و آزمایش و امتحان و نمره دادن قرار دادیم. إِنّا خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ انسان را از نطفه ای كه مجموعی از مشْجها یعنی استعدادهای گوناگون و تركیبات گوناگون است، خلق كردیم و به همین دلیل او را در معرض امتحان و آزمایش و پاداش و كیفر و نمره دادن قرار دادیم. ولی موجودهای دیگر چنین شایستگی را ندارند. فَجَعَلْناهُ سَمِیعاً بَصِیراً، `إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً [2]. از این بهتر و زیباتر، آزادی و اختیار انسان و ریشه و مبنای آن را نمی شود بیان كرد: او را مورد آزمایش قرار دادیم، راه را به او نمایاندیم، آنوقت این خود اوست كه باید راه خویشتن را انتخاب كند.

بنابراین، از این بیان قرآن معلوم می شود كه «كامل» انسان به دلیل همین امشاج بودن، با «كامل» فرشته فرق می كند

---