نهج البلاغه عناصر گوناگون را می بینید. وقتی انسان نهج البلاغه را مطالعه می كند، گاهی خیال می كند بوعلی سیناست كه دارد حرف می زند؛ یك جای دیگر را كه مطالعه می كند، خیال می كند ملاّی رومی یا محیی الدین عربی است كه دارد حرف می زند؛ جای دیگرش را كه مطالعه می كند، می بیند یك مرد حماسی مثل فردوسی است كه دارد حرف می زند، یا فلان مرد آزادیخواه كه جز آزادی چیزی سرش نمی شود دارد حرف می زند؛ یك جای دیگر را كه مطالعه می كند، خیال می كند یك عابد گوشه نشین و یك زاهد گوشه گیر و یا یك راهب دارد حرف می زند. همه ی ارزشهای انسانی را [در آن می بینیم ] چون سخن، نماینده ی روح گوینده است.

ببینید علی چقدر بزرگ است و ما چقدر كوچك! تا حدود پنجاه سال پیش كه گرایش جامعه ی ما در مسائل دینی و مذهبی فقط روی ارزش زهد و عبادت بود، وقتی واعظی بالای منبر می رفت كدام قسمت از نهج البلاغه را می خواند؟ حدود ده تا بیست خطبه بود كه معمول بود خوانده شود. كدام خطبه ها؟ خطبه های زهدی و موعظه ای نهج البلاغه [مانند خطبه ای كه این طور شروع می شود: ] اَ یُّهَا النّاسُ اِنَّمَا الدُّنْیا دارُ مَجازٍ وَ الْاخِرَةُ دارُ قَرارٍ، فَخُذوا مِنْ مَمَرِّكُمْ لِمَقَرِّكُمْ [2]. باقی خطبه های نهج البلاغه مطرح نبود، چون اصلاً جامعه نمی توانست آنها را جذب كند. جامعه به سوی یك سلسله ارزشها گرایش پیدا كرده بود و همان قسمت نهج البلاغه كه در جهت آن گرایشها و ارزشها بود، معمول بود. صد سال می گذشت و شاید یك نفر پیدا نمی شد كه فرمان امیرالمؤمنین به مالك اشتر را كه خزانه ای از دستورهای اجتماعی و سیاسی است بخواند، چون اصلاً روح جامعه این نشاط و این موج را نداشت. مثلاً آنجا كه علی علیه السلام می گوید:

فَاِنّی سَمِعْتُ رَسولَ اللّه صلی الله علیه و آله یَقولُ فی غَیْرِ مَوْطِنٍ: لَنْ تُقَدَّسَ اُمَّةٌ لایُؤْخَذُ

مجموعه آثار شهید مطهری . ج23، ص: 121

لِلضَّعیفِ فیها حَقُّهُ مِنَ الْقَویِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ [3].

می فرماید از پیغمبر مكرر شنیدم كه می فرمود: هیچ امتی به مقام قداست و طهارت و مبرّا و خالی بودن از عیب نمی رسد مگر اینكه قبلاً به این مرحله رسیده باشد كه ضعیف در مقابل قوی بایستد و حق خود را مطالبه كند بدون اینكه لكنت زبان پیدا كند. جامعه ی پنجاه سال پیش نمی توانست ارزش این حرف را درك كند چون جامعه ی یك ارزشی بود، فقط به سوی یك ارزش یا دو ارزش گرایش پیدا كرده بود [4]، ولی در كلام علی علیه السلام همه ی ارزشهای انسانی هست و این ارزشها در تاریخ زندگی و شخصیت او موجود است

[1] چون مع الاسف انتخابی است كه سیدرضی از قسمتهایی از سخنان امیرالمؤمنین كرده است. سید رضی كه مردی ادیب بوده، فقط می توانسته با یك جنبه از نهج البلاغه تماس بگیرد. او شاهكارهای ادبی كلام امیرالمؤمنین را انتخاب كرده است. آنچه كه الآن در نهج البلاغه هست در حدد 229 خطبه است، در صورتی كه مسعودی صاحب مروج الذهب كه صدسال قبل از سید رضی بوده- چون در متن مروج الذهب گاهی می نویسد الآن سال 333 است- می گوید: «الآن در حدود 480 خطبه از علی علیه السلام در دست مردم است. » با این وصف چطور بعضی می گویند كه نهج البلاغه بعد از سیدرضی پیدا شده است؟ !

[2] نهج البلاغه ، خطبه ی 201

[3] نهج البلاغه ، نامه ی 53

[4] جامعه ی خودمان را نمی خواهم تقدیس كنم، ولی باز در جامعه ی ما بعضی ارزشها پیدا شده كه خیلی جای خوشوقتی است. اما این بیم را دارم كه این ارزشها باز یكجانبه و یكطرفه شود و سبب محو بعضی ارزشهای دیگر گردد.