ما اگر علی را الگو و امام خود بدانیم، یك انسان كامل و یك انسان متعادل و یك انسانی را كه همه ی ارزشهای انسانی به طور هماهنگ در او رشد كرده است [پیشوای خود قرار داده ایم. ] .

وقتی شب می شود و خلوت شب فرا می رسد، هیچ عارفی به پای او نمی رسد.

آن روح عبادت كه جذب شدن و كشیده شدن به سوی حق و پرواز به سوی خداست، با شدت در او رخ می دهد، مثل آن حالتی كه انسان در مطلبی داغ می شود؛ مثلاً وقتی در حالت جنگ و دعوا و ستیز است، چاقو قسمتی از بدنش را می بُرد و یك تكه گوشت از بدنش به طرفی انداخته می شود ولی آنچنان توجهش متمركز مبارزه است كه احساس نمی كند یك قطعه گوشت از بدنش جدا شده است. علی در حال عبادت چنان گرم می شود و آن عشق الهی چنان در وجودش شعله می كشد كه اصلاً گویی در این عالم نیست. خودش گروهی را این طور توصیف می كند:

هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلی حَقیقَةِ الْبَصیرَةِ وَ باشَروا روحَ الْیَقینِ وَ اسْتَلانوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفونَ وَ اَنِسوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجاهِلونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْیا بِاَبْدانٍ اَرْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْاَعْلی [1].

با مردم اند و با مردم نیستند؛ در حالی كه با مردم اند، روحشان به عالیترین [محل ] وابسته است. در حال عبادت تیر را از بدنش بیرون می آورند ولی او آنچنان مجذوب حق و عبادت است كه متوجه نمی شود، حس نمی كند. آنچنان در محراب عبادت می گرید و به خود می پیچد كه نظیرش را كسی ندیده است.

روز كه می شود، گویی اصلاً این آدم آن آدم نیست. با اصحابش كه می نشیند، چنان چهره اش باز و خندان است [2]كه از جمله ی اوصافش این بود كه همیشه قیافه اش باز و شكفته است. به قدری علی علیه السلام به اصطلاح خوش مجلس و حتی بذله گو بود كه عمروعاص وقتی علیه علی تبلیغ می كرد، می گفت: او به درد خلافت نمی خورد چون خنده روست، آدم خنده رو كه به درد خلافت نمی خورد؛ خلافت، آدم عبوس می خواهد كه مردم از او بترسند. این را هم خودش در نهج البلاغه نقل می كند: عَجَباً لِابْنِ النّابِغَةِ یَزْعُمُ لِاَهْلِ الشّامِ أنَّ فِیَّ دُعابَةً وَ اَنِّی امْرُوٌ تِلْعابَةٌ [3]. [از پسر نابغه تعجب می كنم كه ] می گوید علی خیلی با مردم خوش و بش می كند، خیلی شوخی می كند، مزّاح است.

با دشمن كه در میدان جنگ به صورت یك مجاهد روبرو می شود، باز چهره اش باز و خندان است كه درباره اش گفته اند:

اوست كه در محراب عبادت، بسیار گریان و در میدان نبرد، بسیار خندان است [4] او چگونه موجودی است؟ او انسانِ قرآن است. قرآن چنین انسانی می خواهد:

إِنَّ ناشِئَةَ اَللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً. `إِنَّ لَكَ فِی اَلنَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً [5]. شب را برای عبادت بگذار و روز را برای شناوری در زندگی و اجتماع. علی علیه السلام گویی شب یك شخصیت و روز شخصیتی دیگر است.

حافظ چون مفسر است و پیچ و تابهای قرآن را خوب درك می كند، با زبان رمزی خود همین موضوع را كه شب وقت عبادت و روز موقع حركت و رفتن به دنبال زندگی است، در اشعارش آورده است [6]:

علی علیه السلام روز و شبش این گونه است.

تعبیر «جامع الاضداد بودن» كه ما درباره ی انسان كامل می گوییم، صفتی است كه از هزار سال پیش علی علیه السلام با آن شناخته شده است. حتی خود سید رضی در مقدمه ی نهج البلاغه می گوید: مطلبی كه همیشه با دوستانم در میان می گذارم و اعجاب آنها را برمی انگیزم این موضوع است كه جنبه های گوناگون سخنان علی علیه السلام [به گونه ای است ] كه انسان در هر قسمتی از سخنان او كه وارد می شود، می بیند به یك دنیایی رفته است: گاهی در دنیای عُبّاد است و گاهی در دنیای زهّاد، گاهی در دنیای فلاسفه است و گاهی در دنیای عرفا، گاهی در دنیای سربازان و افسران است و گاهی در دنیای حكام عادل، گاهی در دنیای قضات است و گاهی در دنیای مفتی ها. علی علیه السلام در همه ی دنیاها وجود دارد و از هیچ دنیایی از دنیاهای بشریت غایب نیست.

صفی الدین حلّی- كه در قرن هشتم هجری می زیسته است- می گوید:

اضداد در تو یك جا جمع شده اند. بعد می گوید:

حلیمی در نهایت درجه ی حلم و شجاعی در نهایت درجه ی شجاعت، خونریزی در نهایت درجه ی خونریزی- در جایی كه باید خون كثیفی را ریخت- و عابد هستی در منتهی درجه ی عبادت، فقیری و جواد! نداری و بخشنده هستی، نداری و آنچه به دستت می آید می بخشی كه:

همین طور علی را توصیف می كند:

اخلاق تو آنچنان لطیف و رقیق و آنچنان نازك است كه نسیم از لطافت این اخلاق شرمسار است، و آنچنان شجاعت و تهاجم و روح مجاهده ای داری كه سنگها و جمادات و فلزات در برابر آن آب می شوند. روح تو آن نسیم لطیف است یا این قدرت و صلابت و قوّت؟ تو چگونه موجودی هستی؟ ! .

پس انسان كامل یعنی انسانی كه قهرمان همه ی ارزشهای انسانی است، در همه ی میدانهای انسانیت قهرمان است.

ما چه درسی باید بیاموزیم؟ این درس را باید بیاموزیم كه اشتباه نكنیم كه فقط یك ارزش را بگیریم و ارزشهای دیگر را فراموش كنیم. ما نمی توانیم در همه ی ارزشها قهرمان باشیم ولی در حدی كه می توانیم، همه ی ارزشها را با یكدیگر داشته باشیم؛ اگر انسان كامل نیستیم، بالاخره یك انسان متعادل باشیم. آن وقت است كه ما به صورت یك مسلمان واقعی در همه ی میدانها در می آییم. پس این، معنی انسان كامل و این هم نمونه ای از آن كه ان شاء اللّه در جلسه ی آینده بقیه ی مطلب را برای شما عرض می كنم

---