در عین اینكه درباره ی حقیقت و ماهیت انسان چنین اختلاف نظر بزرگی وجود دارد، درباره ی یك مسئله ی دیگر- اگرچه با این مسئله وابستگی دارد- هیچ گونه اختلاف نظری نیست و آن این است كه یك سلسله امور وجود دارند كه در عین اینكه از جنس ماده و مادیات نیستند (و می شود نام آنها را معنویات گذاشت) بهانسان ارزش و شخصیت می دهند. انسان بودن انسان به این امور است؛ یعنی اگر این معانی را از انسان بگیرند، با حیوان هیچ فرقی نمی كند. به عبارت دیگر انسانیت انسان به ساختمان جسمانی او نیست كه هركسی كه یك سر و دو گوش داشت و پهن ناخن و مستوی القامه بود و حرف زد انسان است، حال هركه و هرچه می خواهد باشد. سعدی همین مطلب را به این زبان گفته است:

اگر آدم بودن [1]به داشتن همین اندام است، همه از مادر، آدم به دنیا می آیند. نه، آدم بودن به یك سلسله صفات و اخلاق و معانی است كه انسان به موجب آنها انسان است و ارزش و شخصیت پیدا می كند. امروزه همین اموری كه به انسان ارزش و شخصیت می دهند و اگر نباشند انسان با حیوان تفاوتی ندارد، به نام «ارزشهای انسانی» اصطلاح شده است.

در این جلسه، بحث را در دنباله ی مطلب جلسه ی گذشته ادامه می دهیم كه عرض كردیم انحرافاتی كه برای فرد یا جامعه پیدا می شود دو نوع است: یكی انحرافاتی كه ضد ارزش ها در مقابل ارزشها ایستادگی می كنند؛ مثل آنجا كه ظلم در مقابل عدل، اختناق و خفقان در مقابل آزادی، خدانشناسی و بی بندوباری در مقابل عبادت و خداپرستی، و سفاهت و حماقت در مقابل عقل و فهم و حكمت می ایستد. ولی شاید بیشترین انحرافات بشر به این شكل نباشد كه ضد ارزش ها در مقابل ارزشها می ایستند. آنجا كه ضد ارزش ها در مقابل ارزشها می ایستند، زود شكست می خورند. بیشتر انحرافات بشر به این صورت است كه همان طور كه دریا جزر و مد دارد، گاهی یك ارزش از ارزشهای بشری رشد سرطان مانندی می كند، به طوری كه ارزشهای دیگر را در خود محو می كند. مثلاً زهد و تقوا یك ارزش و یكی از معیارهای انسانیت است. ولی گاهی می بینید یك فرد یا یك جامعه آنچنان به زهد گرایش پیدا می كند و در زهد محو می شود كه همه چیز برای او می شود زهد، مثل انسانی می شود كه فقط یك عضوش (مثلاً بینی اش) رشد كند و عضوهای دیگر از رشد بازمانند

---