با این مقدمه ای كه عرض كردم كه حتی مادی ترین مكتبها قائل به یك سلسله ارزشهای معنوی هستند، [به این مطلب می پردازم ] كه می توان گفت ارزشهای انسانی به طور كلی تحت یك عنوان خلاصه می شود كه خود آن شعبی پیدا می كند و آن عنوانی است كه هم در اصطلاح عرفای خود ما و هم در اصطلاح علمای جدید آمده است و بلكه قبل از آنكه در اصطلاح عرفا بیاید، در متون اسلامی آمده است و آن این است كه اصلاً می شود گفت معیار اصلی انسانیت آن چیزی است كه از آن به «درد داشتن» و «صاحبْ درد بودن» تعبیر می شود. فرق انسان و غیر انسان در این است كه انسان صاحب درد است، یك سلسله دردها دارد ولی غیر انسان- حال می خواهد حیوان باشد یا انسانهای یك سر و دو گوشی كه بهره ای از روح انسانیت ندارند- صاحبْ درد نیستند.

اول باید راجع به خود «درد» بحث كنیم. ممكن است ابتدائاً عجیب به نظر بیاید كه یعنی چه؟ درد كه بدچیزی است و انسان باید آن را از خود دفع كند و از بین ببرد؛ آنوقت چطور ممكن است معیار انسانیت و ارزش ارزشها «درد داشتن» باشد؟ مگر درد می تواند چیز خوبی باشد؟ .

باید بگوییم ما میان درد و منشأ درد اشتباه می كنیم. مثلاً دریك بیماری و یا جراحت، آنچه كه بد است وجود آن میكروب است، وجود آن بیماری است، وجود آن جراحتی است كه بر بدن وارد می شود و بعد منشأ درد می شود. مثلاً در مورد زخمی كه در معده یا روده هست- كه انسان دردش را احساس می كند- آنچه بد است وجود آن زخم یا ضایعه ای است كه در معده یا روده وجود دارد. ولی درد در عین اینكه انسان را ناراحت می كند، موجب آگاهی و بیداری برای انسان است.

حتی همین دردهای جسمانی (یعنی دردهای مشترك انسان و حیوان) شما را آگاه و بیدار می كند. وقتی سر انسان درد می كند، امكان ندارد كه هیچ گونه ضایعه ای پیدا نشده باشد و درد پیدا شود. اگر درد پیدا می شود خبر می كند كه در سر یك ناراحتیو ضایعه ای پیدا شده است و شما به فكر معالجه اش می افتید؛ درست مثل عقربه هایی كه در كارخانه ها و یا در اتومبیل هست. مثلاً در اتومبیل عقربه ای است كه فشار روغن را نشان می دهد و عقربه ی دیگری درجه ی حرارت آب را نشان می دهد.

اگر این عقربه به شما نشان می دهد كه درجه ی حرارت آب خیلی بالا رفته است، این خوب است یا بد؟ این خیلی خوب است، چون شما را بیدار و متوجه می كند. آنچه بد است این است كه ماشین شما جوش آورده است. اگر درد در بدن انسان نمی بود و انسان احساس درد نمی كرد، هیچ گاه از بیماری اطلاع پیدا نمی كرد و آگاه نمی شد و به دنبال درمان نمی رفت. این درد مثل یك مأمور نافذالحكم انسان را وادار به چاره جویی و او را مأمور می كند كه زود در فكر حل مشكل برآید. چون درد است، انسان را ناراحت می كند و دائماً به او می گوید هرطور هست این درد را درمان كن.

این است كه خود درد- حتی دردهای جسمانی و عضوی- نعمت است، احساس است، آگاهی و بیداری است. آگاهی و بیداری خوب است، ولو انسان از اینكه یك ضایعه ای در بدنش پیدا شده است آگاه شود. مولوی در اینجا چقدر شیرین می گوید:

بعد، از اینجا گریز می زند به آن حرفهایی كه خودش در این زمینه ها دارد.

می گوید: هركسی كه صاحبْ درد است، به هر اندازه كه در عالم درد دارد و دردی را احساس می كند كه دیگران احساس نمی كنند، به همین نسبت از دیگران بیدارتر و آگاهتر است. بی دردی مساوی است با لَختی، بی حسی، بی شعوری، بی ادراكی، و احساس درد مساوی است با آگاهی و بیداری و شعور و ادراك. انسان اگر امرش دایر باشد كه راحت باشد و درد را احساس نكند، یعنی جاهل و لَخت و بی درد باشد، و یا هوشیار باشد و درد را در خود احساس كند [كدام را انتخاب می كند؟ ] آیا انسان ترجیح می دهد كه هوشیار و آگاه باشد ولی درد را احساس كند، یا بی هوش و كودن و احمق باشد و درد را احساس نكند؟ ناراحتی هوشیار و آگاه ترجیح دارد بر راحتی و آسایش جاهل و بی خبر و لَخت و بی حس. در مَثَل می گویند: انسان اگر سقراطی باشد نحیف و لاغر، بهتر است از اینكه خوكی باشد فربه؛ یعنی اگر انسانْ دانا و دانشمند باشد ولی محروم، بهتر است از اینكه مانند یك خوك همه نوع وسایل برایش فراهم باشد ولی هیچ چیز را نفهمد

---