ما هنوز در منزل اول از بحث خودمان هستیم. امشب شب بیست و یكم ماه مبارك رمضان و شب اول از دهه ی آخر این ماه است. وقتی دهه ی آخر ماه مبارك رمضان می رسید، پیغمبر اكرم دستور می داد رختخوابش را به طور كلی ببندند و در ماه شوّال باز كنند؛ یعنی پیغمبر در این دهه هیچ شبی نمی خوابید. این شبها شب عبادت است، شب خلوت و مناجات است. این مطلب را به حكم مطلبی كه در جلسات پیش عرض كردم می گویم كه گاهی بعضی ارزشها ارزش دیگر را از بین می برند. در گذشته، جامعه ی اسلامی گرایشی به ارزش عبادت پیدا كرده بود و می خواست ارزشهای دیگر را از بین ببرد و من احساس می كنم كه باز یك موج افراطی دیگری در حال تكوّن است؛ یعنی عده ای می خواهند به گرایشهای اجتماعی اسلام توجه كنند ولی گرایشهای خدایی اسلام را فراموش كنند، یعنی انحراف و اشتباهی دیگر. آن عرب الاغی داشت، می خواست سوار شود. آنقدر دورخیز كرد كه وقتی به طرف الاغ پرید، آن طرف الاغ افتاد و گفت: كَالْاَوَّل (شد مثل اول) . اگر بنا شود از جاده ی معتدل اسلام خارج شویم، چه فرق می كند كه عبادتگرای جامعه گریز باشیم یا جامعه گرای خداگریز؟ در منطق اسلام هیچ فرق نمی كند.

ببینید خداوند در آیه ی آخر سوره ی فتح- كه آیاتی نظیر آن در قرآن زیاد است- چه می فرماید: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّهِ وَ اَلَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی اَلْكُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ [1]. صحابه و تربیت شدگان پیغمبر چگونه هستند؟ اینها دو چهره دارند، دو وجهه دارند: در مقابل دشمنان حقیقت [2]، شدید، قوی، باصلابت و محكم هستند، مانند دیواری روئین كه از جا تكان نمی خورد (إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ [3]) ولی در میان خود، یك پارچه عطوفت، مهربانی، یگانگی و وحدت اند كه از نظر قرآن یك خصلت اجتماعی جامعه ی اسلامی است (یعنی همان خصلتی كه ما قرنها فراموش كرده بودیم) . تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اَللّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ اَلسُّجُودِ(فوراً سراغ آن ارزش خدایی می رود) همان كسانی كه از نظر به اصطلاح جامعه گرایی در آن وضع هستند، راكعند، ساجدند، درد دلشان رای با خدا می گویند، از خدای خود ترقی و فزونی می خواهند، به آنچه دارند قانع نیستند، می خواهند روز به روز جلوتر و پیشتر بروند، از همه ی پرستشهاشان جز رضای خدا چیز دیگری نمی خواهند؛ یعنی به عالیترین شكل، خدا رای عبادت می كنند. و در چهره ی اینها آثار عبادت نمایان است. ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِی اَلتَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی اَلْإِنْجِیلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ [4]. بعد برای جامعه ی اسلامی مَثَلی ذكر می كند كه چگونه این جامعه جامعه ای است روینده و بالنده. [می فرماید: ] جامعه حكم یك گیاه را دارد كه در اول، ضعیف و كوچك است ولی بعد رشد می كند و رشد می كند به طوری كه همه ی كشاورزان را به حیرت و شگفتی وا می دارد.

ببینید قرآن چطور [در جای دیگر این دو گرایش را] توأم با یكدیگر ذكر كرده است: اَلتّائِبُونَ اَلْعابِدُونَ اَلْحامِدُونَ اَلسّائِحُونَ اَلرّاكِعُونَ اَلسّاجِدُونَ جنبه های خدایی این دسته را ذكر می كند: تائبها، عبادت كنندگان، ستایش كنندگان، روزه گیران، راكعان، ساجدان. بلافاصله پس از آن می گوید: اَلْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنّاهُونَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ [5] همانها كه مصلح جامعه ی خود هستند و در جامعه امر به معروف و نهی از منكر می كنند.

در آیه ی دیگری می فرماید: اَلصّابِرِینَ وَ اَلصّادِقِینَ وَ اَلْقانِتِینَ وَ اَلْمُنْفِقِینَ [6] صبركنندگان، مقاومت كنندگان [7]، صادقان، راستگویان، راست كرداران، انفاق كنندگان. بلافاصله می گوید: وَ اَلْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِو استغفاركنندگان در سحر.

بنابراین در اسلام، این گرایشها از یكدیگر تفكیك پذیر نیست. كسی كه یكی از اینها را استخفاف كند، دیگری را هم استخفاف كرده است.

در اوصاف اصحاب حضرت حجت (عجّل اللّه تعالی فرجه) تعبیری است كه من نه فقط در یك حدیث بلكه در احادیث متعدد آن را دیده ام: رُهْبانٌ بِاللَّیْلِ لُیوثٌ بِالنَّهارِ [8]در شب راهبانند؛ شب كه سراغ آنها می روی، گویی سراغ یك عده راهب رفته ای؛ ولی روز كه سراغشان می روی گویی سراغ یك عده شیر رفته ای

---