به طور كلی نظریات صاحبان مكاتب مختلف درباره ی انسان كامل در چند نظریه ی اساسی خلاصه می شود. یك نظر، نظر عقلیون یا اصحاب عقل است؛ یعنی نظر كسانی كه به انسان بیشتر از زاویه ی عقل می نگریسته اند و گوهر انسان را همان عقل او می دانسته اند و نه چیز دیگر. عقل هم یعنی قوّه ی تفكر و قوّه ی اندیشیدن. فلاسفه ی قدیم و از آن جمله برخی فلاسفه ی قدیم خودمان نظیر بوعلی سینا این طور فكر می كرده اند. آنها مدعی بوده اند كه انسان كامل یعنی انسان حكیم، و كمال انسان در حكمت انسان است.

مقصود آنها از حكمت چیست؟ آیا همان چیزی است كه ما امروز «علم» می گوییم؟ نه، مقصودشان از حكمت- البته حكمت نظری نه عملی- دریافت كلی صحیح از مجموع هستی است كه غیر از علم است، زیرا علم دریافتی است از بخشی از هستی. برای اینكه فرق فلسفه و علم روشن شود، این مطلب را توضیح می دهم.

مثلاً اگر شما می خواهید درباره ی شهر تهران اطلاع پیدا كنید، به دوگونه می توانید این اطلاع را كسب كنید: یكی اطلاع كلی و عمومی اما مبهم، و دیگر اطلاع جزئی ولی مشخص. گاهی اطلاع شما درباره ی تهران مانند اطلاع یك مهندس شهرداری است كه اگر به او بگویند نقشه ی كلی شهر تهران را بكش، می تواند چنین نقشه ای را بكشد و در آن خیابانها و میدانها و پاركها را به طور كلی روی صفحه ی كاغذ به شما نشان دهد، مثلاً اینجا نیاوران و آنجا تجریش و آن طرف شاه عبدالعظیم است.

اطلاعی از عموم و از سراپای تهران به شما می دهد، اما همه اش مبهم است. او از همه ی تهران به شما اطلاعاتی داده است، اندام تهران را برای شما كشیده است، ولی اگر شما بخواهید خانه ی خود را در آن نقشه پیدا كنید نمی توانید، خود آن مهندس هم از آن اطلاعی ندارد.

ولی یك نفر ممكن است اساساً نداند طول و عرض تهران چقدر است، چند تا میدان و خیابان دارد، نقاط مشخص تهران چیست، چند تپه در وسط این شهر قرار دارد. اما اگر درباره ی یك محله ی معین و خاص از او بپرسید، تمام جزئیات آن را می داند كه این محله چند كوچه دارد و این كوچه ها به چه شكل به یكدیگر راه دارند و در هر كوچه چند خانه وجود دارد، و حتی رنگ در خانه های این محله را می داند.

اگر از آن كسی كه اطلاعش مختص به مجموع شهر است راجع به این كوچه بپرسید، كوچكترین اطلاعی ندارد و اگر از كسی كه اطلاعش راجع به این كوچه و محله است راجع به اندام شهر تهران بپرسید، اطلاعی ندارد. فیلسوف به آن كسی می گویند كه اندام هستی را در مجموع مطالعه می كند؛ می خواهد رأس هستی را پیداكند، اول و آخر هستی را بیابد و مراتب هستی و قوانین كلی آن را دریابد. اما همین فیلسوف درباره ی فلان گیاه یا حیوان یا سنگ و یا زمین و خورشید هیچ اطلاعی ندارد. حكمت از نظر فیلسوف یعنی اطلاع كلی از سراسر هستی و از مجموع اندام عالم به طوری كه در آینه ی ذهن حكیم، سراسر هستی و اندام عالم منعكس شود؛ یعنی همه ی هستی- ولی به صورت مبهم- در عقل حكیم مشخص شده باشد.

می گفتند كمال نفس انسان به این است كه مجموع اندام عالم- نه یك جزء بالخصوص و بی اطلاع از جای دیگر- در ذهن او منعكس شود. این را به این تعبیر می گفتند: صَیْرورَةُ الْاِنْسانِ عالَماً عَقْلِیّاً مُضاهِیاً لِلْعالَمِ الْعَیْنیِّ گردیدن و شدن انسان، جهانی عقلانی مشابه با جهان عینی؛ یعنی انسان خودش یك جهان در برابر آن جهان بشود؛ ولی آن جهان، جهان عینی است و این جهان، جهانی عقلانی و فكری این بیت، همین مطلب را می گوید.

انسان كامل به عقیده ی فلاسفه انسانی است كه عقلش به كمال رسیده است، به این معنا كه نقش اندام هستی در ذهنش پیدا شده است. ولی با چه [به اینجا رسیده است؟ ] با قدم فكر، با قدم استدلال و برهان و با قدم منطق حركت كرده تا به اینجا رسیده است.

ولی فلاسفه تنها به این قناعت نمی كردند، می گفتند دو حكمت وجود دارد:

حكمت نظری (یعنی شناخت عالم به این صورتی كه عرض كردم) و حكمت عملی.

حكمت عملی چیست [1]؟ تسلط كامل عقل انسان بر همه ی غرایز و همه ی قوا و نیروهای وجود خود [2]. آنوقت می گویند: اگر شما در حكمت نظری، عالم را با فكر و استدلال- آن طور كه گفتیم- درك كنید و در حكمت عملی، عقل خودتان را بر نفستان مسلط كنید به طوری كه نفس و قوای نفسانی تابع عقل باشند، شما یك انسان كامل هستید. این مكتب، مكتب عقل و مكتب حكمت است. در جلسات بعد به تفصیل نظر اسلام را درباره ی هریك از این نظریات خواهم گفت. عجالتاً مكتبها را توضیح دهم تا بعد به نظر اسلام برسم

---