در بحار حدیثی نقل می كند: اصحاب رسول اكرم كه مردان مؤمنی بودند، حالتی در خود دیدند. دغدغه در آنها پیدا شد كه نكند ما منافق باشیم و خودمان نمی دانیم. به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض كردند: یا رَسولَ اللّهِ نَخافُ عَلَیْنَا النِّفاق ما می ترسیم منافق باشیم.

فرمود: چرا؟ عرض كردند: برای اینكه وقتی در محضر مبارك شما می نشینیم و شما صحبت می كنید، موعظه می كنید، از خدا می گویید، از قیامت می گویید، راجع به گناهان و توبه و استغفار سخن می گویید، یك حال بسیار خوشی پیدا می كنیم، ولی بعد كه از حضور شما مرخص می شویم وَ شَمَمْنَا الْاَوْلادَ وَ رَاَیْنَا الْعِیالَ وَ الْاَهْلَ و مدتی با زن و بچه مان می نشینیم (تعبیر خودشان این است كه بچه هایمان را بو می كنیم) می بینیم كه حالمان برگشت، باز همان آدم اول شدیم. یا رسول اللّه! آیا این نفاق نیست؟ نكند نفاق باشد و ما منافق باشیم! فرمود: نه، این نفاق نیست. نفاق دورویی است، این «دو حالتی» است. انسان گاهی روحش اوج می گیرد و بالا می رود، و گاهی روحش پایین می آید. البته شما وقتی پیش من هستید و این حرفها را می شنوید، قهراً چنین حالتی پیدا می كنید. بعد این جمله را فرمود:

لَوْ تَدومونَ عَلَی الْحالَةِ الَّتی وَصَفْتُمْ اَنْفُسَكُمْ بِها لَصافَحَتْكُمُ الْمَلائِكَةُ وَ مَشَیْتُمْ عَلَی الْماءِ [1].

اگر به آن حالتی كه پیش من هستید باقی بمانید و از آن حال خارج نشوید، می بینید ملائكه می آیند و با شما مصافحه می كنند و شما بر روی آب می توانید راه بروید بدون اینكه فرو بروید! آن حالت حالتی نیست كه برای شما همیشه باقی بماند. اگر آن حالت برایتان به صورت یك ملكه باقی بماند، به این مقامها می رسید.

به نظر من این قطعه ی معروف سعدی ترجمه ی همین حدیث است [2]، ولی به صورت دیگری مطلب را از زبان یعقوب می گوید:

یوسف در مصر خود را به برادرانش معرفی كرد و پیراهنش را به آنها داد و گفت این را ببرید. اینها هنوز نیامده بودند كه یعقوب گفت: إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ [3]بوی یوسف را احساس می كنم، اگر نگویید این شخص پیر و خرفت شده است. [سعدی از زبان فردی خطاب به یعقوب می گوید: ] تو چطور بوی پیراهن یوسف را از مصر احساس می كنی، در حالی كه قبلاً او خودش در چاه كنعان در ده خودتان بود ولی او را احساس نمی كردی؟ (چرا در چاه كنعانش ندیدی؟ ) حالِ ما مثل برقِ [4]جهنده است، یك لحظه می جهد و لحظه ای دیگر خاموش است. به قول حافظ:

تا اینجا دنباله ی سؤالی است كه از یعقوب شده و او هم جواب داده است. بعد می گوید:

اگر [عارف ] در حالی كه برایش رخ می دهد باقی بماند، از دو عالم بالاتر می رود.

---