در این جلسه یك مطلب دیگر را عرض می كنم و آن این است كه عرفان منطقش این است: «از خود بطلب [1]هرآنچه خواهی كه تویی» . عرفان مكتبی درون گراست. در این مكتب، دل از جهان بزرگتر است؛ یعنی اگر تمام عالم را یك طرف و آنچه را كه آنها «دل» [2]می گویند طرف دیگر بگذاریم، دل از همه ی عالم بزرگتر است. آنها به عالَم، انسان صغیر و به دل، انسان كبیر می گویند و چون جهان و دل را یكی می دانند [به این معنا كه ] دو نسخه ی مختلف از دو عالم متطابق هستند، جهان را «عالم صغیر» و دل را «عالم كبیر» می نامند. نه اینكه بگویند انسان، عالم صغیر است و این عالم، عالم كبیر؛ بلكه می گویند این عالم- كه ما آن را عالم كبیر می گوییم- عالم صغیر است و انسان، عالم كبیر؛ و عالم، انسان صغیر است، و انسان كبیر همان است كه در درون تو وجود دارد. ببینید مولوی چه می گوید:

آیا می شود چیزی در خانه باشد ولی در شهر نباشد؟ نه، چون خانه خودش جزء شهر است. هرچه در خانه است، نمونه ای است از آنچه كه در شهر است. آیا می شود چیزی در خم آب باشد كه در نهر نباشد؟ آنچه در خم است، قسمت كوچكی است از آنچه كه در نهر است.

نمی گوید این دل خم است و جهان چون جوی آب؛ می گوید: این جهان خم است و دل چون جوی آب. این چقدر انسان را از بیرون [منصرف می كند! ] انسان سراغ خانه می رود یا سراغ شهر؟ معلوم است وقتی هرچه در خانه است در شهر هم هست، انسان سراغ شهر می رود. آیا انسان سراغ خم و یك ظرف كوچك می رود یا سراغ جوی آب؟ معلوم است كه سراغ جوی آب می رود، نه سراغ یك ظرف كوچك و یك خم.

عرفان بر اساس بر درون گرایی و دل گرایی و توجه به باطن و انصراف از بیرون است، و حتی ارزش بیرون را به عنوان اینكه بشود مطلوب خود یعنی حق را از جهانِ بیرون به دست آورد نفی می كند؛ می گوید از درون باید آن را به دست آورد:

عرفان در توجه به درون، هرچه بخواهید جلو رفته است

---