گاهی نفس انسان، انسان را فریب می دهد؛ یعنی خود آدم، خود آدم را فریب می دهد. این دیگر چه حسابی است كه انسان از درون خودش فریب بخورد؟ ! درقرآن می فرماید: بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ [1]. «تسویل» یك تعبیر روان شناسانه ی بسیار دقیقی است كه در قرآن آمده است و به این معنی است كه انسان گاهی خودش از درون خودش فریب می خورد. اگر نفس انسان چیزی را می خواهد، آنچنان آن را برای انسان جلوه می دهد و آنچنان آن را آرایش و زینت و به اصطلاح توالت می كند و آنچنان به دروغ به آن نقش و نگار می بندد كه انسان خیال می كند یك چیزی است، ولی همان درون خود انسان است كه این كار را كرده، برای اینكه انسان خودش را فریب دهد. تعبیر «تسویل» تعبیر عجیبی است. امروز كه روان شناسی خیلی پیشرفت و ترقی كرده، عمیقاً و دقیقاً به این نكات رسیده اند.

حتی به این نكته رسیده اند كه گاهی انسان دیوانه می شود و این دیوانگی هیچ علت عصبی و جسمی ندارد و فقط علت داخلی و روانی دارد. مثلاً وقتی تحمل مصائب، خیلی سخت و دشوار می شود، روان انسان برای اینكه خودش را از شر این غصه ها راحت كند، عقل را مرخص می كند. به قول شاعر:

و این یك اصل روان شناسی است.

به هرحال مسئله ی كید و مكر نفس (مكائد نفس) - نه مكر نفس انسان با دیگری، بلكه مكر نفس انسان با خود انسان- یك مسئله ی بسیار مهمی است و در عرفان به این نكات، خوب توجه شده است. این دو قسمت آخر [2]كه انسان را وارد ضد اخلاق نموده، بیمار می كند و از حیوان هم پست تر می كند، در عرفان در حد اعلی خوب بیان شده اند و حتی نكاتی گفته شده است كه واقعاً حیرت آور است؛ یعنی انسان تعجب می كند كه چگونه این افراد در ششصد سال، هفتصد سال و یا هزار سال پیش این نكات بسیار دقیق روانی را گفته اند كه امروز در قرن بیستم، روان شناسی به عمق این نكات پی می برد. البته- همان طور كه گفتم- همه ی این مطالب مثل همان مسئله ی «تسویل» از قرآن الهام گرفته شده است، منتها چون اینها افراد با استعدادی هستند، از یك سررشته ای كه قرآن به دست می دهد خوب می توانند دنباله ی رشته را بگیرند و مطلب را پیدا كنند. مثلاً در زمینه ی همین «تسویل» مطلبی را از مولوی برای شما بگویم

---