امروز این مطلب ثابت شده است كه گاهی در شعور باطن انسان شرارتهایی رسوب می كند كه چون در بیرون نیست و رسوب كرده و در ته حوض است، انسان خودش از وجود آنها آگاه نیست و فقط در شرایط خاصی كه محركاتی پیدا می شود، انسان یكمرتبه می بیند كه از آن عمقِ عمق روحش [این رسوبات ] بالا می آید كه آدم خودش تعجب می كند و باور نمی كند كه در درونش چنین چیزهایی وجود داشته باشد. گاهی انسان، خودش به خودش ایمان پیدا می كند: وقتی به خودش نگاه می كند می بیند در قلبش هیچ گونه كدورتی نیست، كینه و حسدی نسبت به كسی ندارد، تكبر و عُجبی ندارد، و واقعاً هیچ یك از اینها را در خودش نمی بیند. ولی یك موقع- به تعبیر قرآن- «امتحان» پیش می آید و در امتحان یكمرتبه انسان می بیند كه تكبرها و عُجبهایی از درونش بیرون آمد، حسدها و كینه ها و حقدهایی از درونش بیرون آمد كه آن سرش ناپیداست. مولوی می گوید:

نفس انسان، حالت مار افعی را دارد. مار افعی در زمستان حالت یخ زدگی و كرخی پیدا می كند و اگر انسان به آن دست هم بزند تكان نمی خورد و اگر بچه ای با آن بازی كند او را نیش نمی زند و انسان خیال می كند كه این مار به خوبی رام شده است. اما وقتی آفتاب گرمی به این مار بتابد یكمرتبه عوض می شود و چیز دیگری می شود، كه ملاّ راجع به آن مارگیر كه اژدهایی را از كوه آورد، داستان مفصلی آورده است كه در اواخر آن همین بیت را می گوید:

خیال نكن كه نفست مرده است، او اژدهایی یخ زده است. اگر حرارت به آن بتابد، آن وقت می فهمی چه خبر است! .

مولوی در جای دیگری راجع به میلهای پنهان و خفته در انسان تشبیهی می كند كه روانكاوها را به حیرت می اندازد. می گوید:

گاهی دیده اید تعدادی سگ در جایی خوابیده اند و سرهایشان را روی دستهایشان گذاشته اند و چشمهایشان را روی هم گذاشته و آرام گرفته اند، به طوری كه انسان خیال می كند اینها تعدادی برّه و گوسفند هستند اما اگر در این بین یك لاشه ی مردار پیدا شود، همینهایی كه این طور خوابیده اند و مثل گوسفند سرها را روی دستها گذاشته اند یكمرتبه از جا حركت می كنند و چشمهاشان از قالب بیرون می زند و صدای خُرخُر از حلق اینها بیرون می آید و هركدام از موهایشان مثل یك دندان می شود تا اینجا مثَل است، بعد می گوید:

چه حقیقت بزرگی و چه نكته ی دقیق و باریكی است!