مكتب محبت و مكتب خدمت- كه البته خدمت ناشی از محبت مورد نظر ماست- دو ایراد دارد. بدون شك خدمت و محبت ارزشی انسانی است ولی یكی از ارزشهای انسانی است. عین دو ایرادی كه بر مكتب قدرت وارد بود، بر این مكتب هم وارد است.

یك ایراد این است كه این مكتب هم تك ارزشی است؛ یعنی ارزشهای دیگر را فراموش كرده و فقط به یك ارزش چسبیده، كه عبارت از خدمت و محبت است.

محبت برای انسان كمال است، فیّاضیت برای انسان كمال است و همان طور كه فلاسفه ثابت كرده اند فیّاضیت، جود و بخشش یكی از صفات كمالیه است كه حتی صفت ذات واجب تعالی هم هست و لهذا ذات واجب تعالی خودش فیّاض علی الاطلاق است. بنابراین در این جهت شكی نیست. اشتباه اینها در این است كه ارزشهای دیگر را فراموش كرده و گفته اند غیر از خدمت به خلق چیز دیگری وجود ندارد و انسانیت منحصر به این ارزش است.

همان طور كه مكتب قدرت اشتباه مهمترش این بود كه قدرت را درست تشخیص نداده بود و خیال می كرد كه قدرت یعنی فقط زور، و قدرتهای روانی و روحی را فراموش كرده بود، در مكتب خدمت به خلق هم یك اشتباه بسیار بزرگ وجود دارد كه من در اینجا توضیح می دهم.

خدمت به خلق یعنی چه؟ خدمت به چه چیز خلق؟ یك كسی سؤال می كند:

شما می گویید انسانیت به این است كه انسان به خلق خدا خدمت كند. بسیار خوب، ولی یك توضیحی به من بدهید؛ به چه چیز خلق خدا خدمت كنیم؟ ممكن است بگویید: به شكم خلق خدا، یعنی خلق خدا گرسنه هستند و به شكمهای آنان باید خدمت كرد. بله، شك ندارد كه انسانهای گرسنه باید سیر شوند. به تن خلق خدا هم باید خدمت كرد؛ اگر عریانند باید پوشانده شوند و از سرما و گرما محفوظ بمانند و مسكن داشته باشند. اگر آزادی ندارند، آزادی داشته باشند. همه ی اینها درست است و خدمت به خلق خداست. ولی یك سؤال در اینجا مطرح است: نتیجه ی نهایی چیست؟ آیا همین قدر كه ما احتیاجی از احتیاجات خلق خدا را برآوردیم، این عمل ما احسان و خیر است؟ اگر خود خلق خدا در شرایطی قرار دارند كه خودشان به خودشان خدمت نمی كنند و خودشان دشمن خودشان هستند، یعنی از روی نادانیو جهالت به گونه ای عمل می كنند كه خودشان دشمن درجه ی اول خودشان هستند و در مسیری قرار گرفته اند كه نه تنها مسیر سعادتشان نیست بلكه مسیر شقاوت آنها و شقاوت بشریت است، در اینجا باز همین طور چشمهایمان را ببندیم و بگوییم: به خلق خدا باید خدمت كرد، ما چه كار داریم، ما باید شكمها را سیر كنیم؟ آیا صحیح است كه بگوییم حال چه كار داریم آن كه شكمش سیر می شود در چه مسیر و هدفی قرار می گیرد و یا الآن در چه مسیری قرار دارد؟ من به مسیر و هدفش چه كار دارم؟ شكم باید سیر باشد و تن باید پوشیده باشد؟ یا نه، خدمت به انسانها به شرط اینكه خدمت به انسانیت باشد، یعنی خدمت به ارزشهای انسانی باشد؟ مطلب این است: خدمت به خلق خدا آنجا ارزش انسانی دارد كه در مسیر ارزشهای دیگر انسانی قرار گیرد. اگر خدمت به خلق در مسیر سایر ارزشهای انسانی قرار نگیرد، به اندازه ی یك پول هم ارزش ندارد