اینجا این مطلب را باید طرح كنیم كه عده ای می گویند: مگر همه ی دستورهای خدا و اصل ایمان و عبادت، جز برای این است كه مردم در نهایت امر خیرخواه خلق خدا باشند و به خلق خدا خدمت كنند؟ ما باید ایمان داشته باشیم برای اینكه در پرتو ایمان، به خلق خدا خدمت كنیم؛ باید خدا را عبادت كنیم، چون در پرتو عبادت است كه بهتر به خلق خدا خدمت می كنیم. از نظر اینها همه ی دستورهای اسلام و سایر ادیان و همه ی دستورات بزرگان بشریت مقدمه ی این است كه به خلق خدا خدمت شود.

نمی گویند خود خلق خدا بالاخره چه می خواهد بشود. اگر باید به خلق خدا خدمت شود، خود خلق خدا چه برنامه ای دارند؟ آیا هیچ برنامه ای ندارند؟ ! .

نه، این طور نیست. ایمان مقدمه ی خدمت به خلق نیست، عبادت مقدمه ی خدمت به خلق نیست، برعكس است: خدمت به خلق مقدمه ی ایمان است، خدمت به خلق مقدمه ی عبادت است، خدمت به خلق مقدمه ی عاقل شدن است، خدمت به خلق مقدمه ی سایر ارزشهای انسانی است؛ یعنی ما باید به خلق خدمت كنیم تا آنها را در مسیر ایمان بیندازیم، تا آنها را در مسیر خداپرستی بیندازیم، تا آنها را در مسیر سایر ارزشها بیندازیم.

خدمت به خلق مقدمه و زمینه برای ایمان است نه اینكه ایمان مقدمه برایخدمت به خلق است، و نه اینكه هیچ كدام مقدمه ی دیگری نباشد. اسلام چنین مكتبی است و چنین حرفی می زند و واقعاً هم وقتی ما حساب كنیم می بینیم غیر از این معنی ندارد، و الاّ ما باید همه ی انسانها را منهای انسانیت آنها در نظر بگیریم. بعد باید مثلاً به لومومبا به همان چشم نگاه كنیم كه به چومبه نگاه می كنیم و به موسی چومبه هم به همان چشم نگاه كنیم كه به لومومبا نگاه می كنیم، چون هر دو انسانند، هر دو شكم دارند، هردو ممكن است گرسنه شوند و هردو ممكن است برهنه باشند و از جنبه ی زیست شناسی این دو انسان با یكدیگر فرق نمی كنند.

من بعضی از مجلات نسبتاً سنگین و آبرومند را كه می خوانم، می بینم عده ای وقتی می خواهند مقام عرفان اسلامی را خیلی بالا ببرند و از آن تعریف كنند می گویند: این عرفای ما كوچك نیستند، حرفهای خیلی بزرگ زده اند! می پرسیم:

چه گفته اند؟ ! می گویند: عرفان در نهایت امر، سر از خدمت به خلق درمی آورد! .

نه، این طور نیست. عرفان هیچ وقت در نهایت امر سر از خدمت به خلق در نمی آورد؛ در وسط راه و بلكه در مقدمه ی راه سر از خدمت به خلق درمی آورد.

خدمت به خلق در عرفان هست و باید هم باشد ولی خدمت به خلق نهایت عرفان نیست؛ خدمت به خلق مقدمه ای از مقدمات عرفان است و اگر به تعبیرات شرعی خودمان بخواهیم تعبیر كنیم، می گوییم: به خدا نزدیك شدن مقدمه ی خدمت به خلق خدا نیست، بلكه به خلق خدا خدمت كردن مقدمه ی قرب الهی و رسیدن به مقام قرب خداست.

پس، بر مكتب محبت هم دو ایراد وارد است: یكی اینكه محبت را تنها ارزش می داند و دیگر اینكه محبت را نهایت انسانیت در نظر می گیرد و به عبارت دیگر، این مكتب آخرین سیر انسانیت را خدمت و محبت می داند. ولی اسلام این را قبول نمی كند. اسلام محبت و خدمت به خلق را می پذیرد و ستایش می كند و آن را یك ارزش می داند، ولی ارزشی كه در اولِ راه است نه در پایان راه. مسیر به خدمت به خلق منتهی نمی شود. اول از آنجا باید شروع كرد ولی هدف اصلی چیز دیگر است.

و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلیّ العظیم