مكتب دیگر- كه بیشتر در هند و تا اندازه ای در بین مسیحیان تبلیغ شده است- مكتب محبت است. البته مسیحیان مكتب خود را مكتب محبت می نامند ولی - چنانكه عرض كردیم- در مكتب محبت به جایی رفته اند كه مكتب آنها را باید مكتب ضعف نامید؛ یعنی مكتب ضعف ستایی است، نه مكتب محبت. ولی مكتب هندیها را می شود مكتب محبت نامید. مكتب محبت چیست؟ .

مكتب محبت كمال انسان را مساوی با خدمت به خلق و محبت كردن به مردم می داند، یعنی درست نقطه ی مقابل مكتب نیچه. هرچه را كه نیچه نفی می كرد، اینها [اثبات و توصیه می كنند. ] می گویند: اساساً انسان كامل یعنی انسانی كه خیرش به خلق خدا برسد؛ انسانیت یعنی خیر رساندن به خلق. الآن هم در مكتبهای فرنگی - گو اینكه چنانكه عرض كردم خود فرنگیها عملاً به این حرف پایبند نیستند- وقتی می گویند انسانیت و انسان گرایی، مقصودشان همین خدمت به مردم و محبت به مردم است. مجلات و جراید ما هم وقتی می گویند فلان چیز انسانی است یا انسانی نیست، جز این قصد نمی كنند [1]. وقتی می گویند فلان چیز انسانی است، یعنی از نظر خلق خدا خیرخواهانه است، و «انسانی نیست» یعنی به نفع مردم نیست.

بنابراین از نظر اینها انسانیت جز خدمت به مردم و خلق خدا چیز دیگری نیست.

گاهی در بین شعرای ما هم تعبیرات مبالغه آمیزی شده است. مثلاً سعدی می گوید:

البته سعدی در اینجا منظور دیگری دارد و منظور او آن عده از متصوّفه است كه كارشان فقط تسبیح و سجاده پهن كردن و دلق درویشی پوشیدن است و اساساً از كارهای خیرخواهانه چیزی سرشان نمی شود. سعدی با اینكه خودش یك درویش است، خطابش به آن درویشهایی است كه از خدمت به خلق چیزی نمی فهمند. منتها اول با یك لسان مبالغه آمیزی می گوید: عبادت به جز خدمت خلق نیست.

گاهی همین مطلب را با تعبیرات دیگری می گویند كه تعبیرات نادرستی است:

می بخور منبر بسوزان، مردم آزاری نكن.

از نظر اینها فقط در دنیا یك بدی وجود دارد و آن مردم آزاری است، و یك خوبی وجود دارد و آن احسان به مردم است. مكتب محبت حرفش این است كه فقط یك كمال و یك ارزش و یك نیكی وجود دارد و آن خیر رساندن به مردم است، و فقط یك نقص و یك بدی وجود دارد و آن آزار رساندن به مردم است

---

[1] حال برحسب قصد آنها می گویم، اما به اینكه اینها هم در عمل جور دیگری هستند كاری ندارم.