مكتب دیگری را در آخر این جلسه به طور خلاصه عرض می كنم و تفصیلش را در جلسه ی بعد بیان خواهم كرد.

این مكتب، امروز خیلی رایج است و می توان گفت از نظر ارزشهای انسانی و از نظر خطوطی كه برای انسان كامل ترسیم می كند، نقطه ی مقابل سوسیالیسم است. در مكتب سوسیالیسم بیشتر به جنبه های اجتماعی توجه شده است. از نظر سوسیالیسم، انسان آن وقت انسان كامل است كه بین همه ی انسانها تساوی و برابری و وحدت برقرار باشد. مالكیت اشتراكی هم كه می گویند، حاكی از توجه به جنبه های جمعی است.

در این مكتبی كه می خواهم عرض كنم، به ارزشهایی توجه شده است كه بیشتر جنبه ی فردی دارد نه جنبه ی اجتماعی، مانند آزادی اراده، آزادی اندیشه، حاكمیت و استقلال یك فرد نسبت به خود. بیشتر تكیه ی این مكتب روی این مسائل است.

می گوید: انسان كامل انسانی است كه «منِ» او از هر جبری آزاد باشد، تحت تأثیر هیچ قدرتی نباشد، آزاد مطلق زندگی كند: اراده اش آزاد باشد، اندیشه اش آزاد باشد. در واقع ملاك اساسی انسانیت در این مكتب «آزادی» است و اگر «آگاهی» هم می گویند، مقدمه ی آزادی است. می گویند: انسان كامل یعنی انسان آزاد، و هرچه انسان آزادتر باشد كاملتر است؛ هرچه تحت تأثیر عوامل دیگر قرار گیرد، از انسانیت او كاسته شده است. حتی در این مكتب معتقدند ایمان و اعتقاد به خدا و تكیه به خدا و بندگی خدا انسانیت انسان را ناقص می كند، چون انسان را وادار می كند در مقابل خدا تسلیم باشد، و بندگی نسبت به خدا و در مقابل خدا، آزادی را از انسان سلب می كند و چون كمال انسان در آزادی است و انسان كامل انسانی است كه از همه چیز آزاد باشد، پس حتی باید از قید مذهب آزاد باشد. حافظ ما می گوید:

اگر كسی در زیر این چرخ كبود پیدا شود كه به هیچ چیزی وابستگی و تعلق نداشته باشد، او كامل است یا در جای دیگری می گوید:

مكتب اگزیستانسیالیسم می گوید: نه، «بنده ی عشقم» هم غلط است؛ باید بگویی از هر دو جهان آزادم و از عشق هم آزادم؛ به جای اینكه بگویی «. . . مگر تعلق خاطر به ماه رخساری» ، باید بگویی «حتی تعلق خاطر به ماه رخساری» ؛ آزاد مطلق از همه چیز؛ انسانیت یعنی آزادی و آنچه كه آزادی اقتضا می كند؛ انسانیت یعنی تمرد و عصیان، در مقابل همه چیز متمرد و عاصی بودن و تسلیم هیچ چیز نبودن؛ انسان یعنی آزادی و آزادی یعنی انسان. در جلسه ی بعد ان شاء اللّه درباره ی این مكتب به تفصیل بحث خواهم كرد.

و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلیّ العظیم

---