این مكتب در اینجا مطلب دیگری هم دارد و آن این است: انسان كه آزاد و مختار در این جهان آمده است، برعكس همه ی موجودات دیگر دارای سرشت و طبیعت مخصوص نیست. هرچه در دنیا آفریده شده است، با یك سرشت و ماهیت خاص آفریده شده است: سنگ، سنگ آفریده شده است، دیگر نمی تواند سنگ نباشد و كلوخ باشد؛ گربه با طبیعت گربه ای آفریده شده است و موش هم موش آفریده شده است با طبیعت موشی و اسب هم اسب آفریده شده است با طبیعت اسبی. اما انسان دارای هیچ گونه طبیعت خاص نیست، مگر آن طبیعتی كه خودش به خودش بدهد.

انسان كه موجود مختار و آزاد است، دایره ی اختیار و آزادی او در این حد است كه به خودش سرشت می دهد و طبیعت و ماهیت می بخشد. اسم این را «اصالت وجود» یا «تقدم وجود بر ماهیت» گذاشته اند.

اصطلاح اصالت وجود و اصالت ماهیت در میان ما یك اصطلاح نسبتاً قدیمی است و در حدود سیصد و پنجاه سال (یعنی از زمان صدرالمتألهین) از عمرش می گذرد. ولی فلاسفه ی اسلامی اصالت وجود و اصالت ماهیت را اختصاصاً در این مورد به كار نمی بردند، بلكه در مورد همه ی اشیاء به كار می بردند و از آن، معنی دیگری غیر از آنچه امروز به نام اصالت وجود مصطلح شده است در نظر می گرفتند.

ولی این مطلب كه انسان نسبت به سایر موجودات این امتیاز را دارد كه دارای سرشت معین نیست و این خودش است كه به خود سرشت می دهد- كه اینها اسمش را اصالت وجود یا تقدم وجود بر ماهیت گذاشته اند- با مبانی بسیار محكمتر در فلسفه ی ما و بالاخص در فلسفه ی صدرالمتألهین، البته با تعبیر دیگر و از راه دیگر ثابت شده است و این، حرف درست و حقیقتی است كه انسان از خود یك سرشت ثابت ندارد و این خود انسان است كه به خودش سرشت و طبیعت می دهد.

مطلبی كه در تعبیرات دینی ما راجع به مسخ امم گذشته یا درباره ی اخلاقیات مردم در زمان حاضر و یا در مورد حشر مردم در قیامت آمده است- كه انسانها در قیامت به یك صورت محشور نمی شوند؛ بعضی از انسانها انسان محشور می شوند و بسیاری از انسانها به صورت حیوان محشور می شوند- بر همین اساس است. با اینكه هركسی انسان و با فطرت انسانی متولد می شود و انسانِ بالقوّه متولد می شود، ولی در جریان زندگی ممكن است ماهیتش متحول به یك حیوانی غیر از انسانشود و این خود حقیقتی است [1] به هر حال یك اصل در این مكتب این است كه انسان، مختار و آزاد و مسئول خودش آفریده شده است، و حرف درستی است.

می دانیم در میان مسلمین [در مسئله ی جبر و اختیار] دو گروه بودند: اشاعره جبری بودند و معتزله تفویضی. شیعه معتقد به «امرٌ بین الامرین» است؛ نه جبر اشعری را قبول دارد و نه تفویض و «به خود وانهادگی» معتزلی را. آنچه كه اگزیستانسیالیست ها «وانهادگی» می نامند، همان تفویض معتزلی است. از نظر شیعه تفویض نیست ولی اختیار هست. ائمه فرموده اند: لا جَبْرَ وَ لا تَفْویضَ بَلْ اَمْرٌ بَیْنَ الْاَمْرَیْن [2]جبر نیست (آنچنان كه امروز هم ماتریالیستها می گویند و به جبر معتقدند) و تفویض و وانهادگی هم نیست (آنچنان كه اگزیستانسیالیست های امروز هم می گویند و به تفویض معتقدند) ، اختیار است كه «امر بین امرین» است. پس تا این حد، مسئله ی اختیار و آزادی انسان و اینكه جبری بر انسان حكومت نمی كند به این معنی كه از او سلب اختیار كند، مطلب درستی است. این مطلب هم كه انسان برخلاف همه ی موجودات دیگر- اعم از جاندار و غیر جاندار- دارای یك سرشت ثابت و غیرقابل تغییر نیست بلكه انسان خودش به خودش ماهیت و سرشت و صورت می دهد، مطلب درستی است

---